„Gazeta Wyborcza” (Warszawa)

Nr 244-245/17-18.10.2009 r.

Czy człowiek, który płakał, widząc biało-czerwone flagi, rozważałby konieczność emigracji? Takie Edelman dostał wychowanie: jesteśmy stąd, tu chcemy rozwijać nasze życie, mieć wszelkie prawa i obowiązki

Ostatni raz uścisnąłem rękę Marka Edelmana 29 lipca, siedząc obok niego i Barbary Skargi nad grobem Leszka Kołakowskiego. Już ich potem nie spotkałem.

Z Markiem Edelmanem łączyła nas wspólnota postaw, której źródłem była codzienność okupowanej Warszawy lat II wojny światowej. Wtedy go nie poznałem. Nie wiedziałem nawet o jego istnieniu, tak jak i on z pewnością nie wiedział o moim. Choć codziennie obracaliśmy się w bardzo nieznacznej odległości od siebie: przypadek sprawił, że jeden z głównych lokali konspiracyjnych, w którym przebywałem kilka razy w tygodniu, mieścił się przy ul. Mławskiej 5, kilkadziesiąt metrów od Bonifraterskiej, gdzie w heroicznych dniach powstania w getcie Marek Edelman dowodził w operacjach bojowych przeciwko SS i policji niemieckiej w kwietniu-maju 1943 r.

To niemal symboliczne: byliśmy po obu stronach muru, na tym samym jego odcinku: ja - Polak, warszawiak, katolik, ale już były więzień Auschwitz; on - już od 1940 r. więzień getta, rzadko je opuszczający. Wtedy nie było wiadomo - tak jak wiadomo dziś - że Żydzi byli skazani na śmierć.

Oczywiście Polacy chrześcijanie też byli dotkliwie represjonowani, ale po pierwsze, nie wszyscy, po drugie, nie w ten sam sposób, choć w tym samym czasie. Przy całym podobieństwie losu, gdy myślę o ludziach takich jak Edelman i różnych przyjaciołach z getta, zawsze sobie tę różnicę uprzytomniam.

Wychowała go partia

Motywację Edelmana do zaangażowania w samopomoc i opór pośrednio poznałem bardzo wcześnie. Łączy się to z historią Leona Feinera. Spotkałem go jesienią 1942 r. Był adwokatem z zaboru austriackiego, ze studiami jeszcze z czasów Habsburgów, praktykującym przed wojną w Krakowie. W czasie okupacji reprezentował Bund, "centralny ruch żydowskich mas pracujących", po stronie aryjskiej w Warszawie. W Krakowie był zbyt znany, by chodzić po centrum miasta; w Warszawie mieszkał na Żoliborzu, niedaleko mnie. Wbrew wszystkim zasadom konspiracji spotykaliśmy się na krótko przed godziną policyjną na ul. Krasińskiego między Wisłą a pl. Wilsona i rozmawialiśmy o życiu. Nie znaliśmy swoich nazwisk. Wiedziałem, że jest adwokatem i bundowcem, a on wiedział, że jestem jednym z założycieli Rady Pomocy Żydom "Żegota", w której sam pełnił funkcję wiceprzewodniczącego. Znałem jego pseudonimy, "Mikołaj" i "Berezowski"; on do mnie mówił "Panie Ludwiku". To był mój pseudonim w Żegocie. (Jeszcze lata po wojnie w kawiarni w Tel Awiwie wybitny syjonista Adolf Berman, mówił do mnie "Panie Ludwiku".)

Feiner był dla mnie przedstawicielem dobrych, romantyczno-realistycznych tradycji polskiego socjalizmu. Łączył romantyzm i idealizm właściwe początkom polskiego ruchu socjalistycznego z poczuciem realizmu adwokata. Widział miejsce nie tylko dla myśli rewolucyjnej, lecz także pozytywistycznej (zwłaszcza że w autonomicznej Galicji można było po prostu coś legalnie zrobić). W tym myśleniu romantyzm wojował z różnymi praktycznymi pomysłami socjalnych reform i namysłem nad błędami drapieżnego kapitalizmu. Dla mnie, człowieka z pokolenia syna Feinera, była to interesująca mieszanka.

Feiner współopracowywał i podpisywał raporty o zagładzie Żydów, które Karski wywiózł do Londynu w październiku 1942 r. Poznałem go mniej więcej w tym czasie.

Dlaczego wspominam Feinera, mówiąc o Edelmanie? Bo to był jeden z jego mistrzów. Edelman mówił o sobie - a miał trudne warunki rodzinne - że wychowała go partia.

Feiner umarł na raka, który musiał go trawić od dawna, na początku 1945 r. w czasie powojennego chaosu. Edelman odwiedzał go w szpitalu. Zapamiętał jego poczucie obowiązku i służby: jeszcze na łożu śmierci pytał o partyjne sprawozdania i materiały. Edelman wspomina to z największym szacunkiem.

Spotkałem Feinera po raz ostatni w Powstaniu Warszawskim, gdzieś w połowie sierpnia 1944 r., gdy jeszcze powstaniu nie wiodło się najgorzej. Spotkaliśmy się na schodach domu przy Marszałkowskiej 62 - do dziś stojącej pięciopiętrowej kamienicy. Była tam nasza placówka i Feiner, z drugim starszym panem, szli spotkać się z moim szefem z AK, adwokatem dr. Kazimierzem Ostrowskim, po wojnie znanym obrońcą politycznym. Feiner otwiera ramiona, ściska mnie. Mówi, ze łzami w oczach: "Panie Ludwiku! Polska jest wolna! Flagi biało-czerwone wiszą z okien!". Promieniał polskim romantyzmem. Później się dowiedziałem, że szedł z nim Antoni Pajdak, jego przyjaciel z PPS, później więzień w procesie moskiewskim przywódców polskiego podziemia.

Walczyliśmy o to samo

Tacy ludzie jak Feiner kształtowali poglądy Edelmana. Dziś niektórzy - także w Izraelu - dziwią się, że Edelman pozostał w Polsce. Że wybrał życie skomplikowane tu, w dodatku będąc socjalistą świadomym zbrodni stalinizmu i komunizmu. Bo to absolutnie nie był człowiek naiwny. Czy jednak taki człowiek - który płakał widząc biało-czerwone flagi - rozważałby konieczność emigracji? Takie Edelman dostał wychowanie: my jesteśmy stąd, tu chcemy rozwijać nasze życie, mieć wszelkie prawa i obowiązki.

Notabene było dla mnie zaskakujące, że antagonizm syjonistów i socjalistów trwał nawet w obliczu Zagłady. Wprawdzie nie byłem wychowany antysemicko, ale w gimnazjum często słyszałem naiwny pogląd, że "Żydzi zawsze trzymają się razem". Tymczasem moje kontakty z bundowcami i syjonistami wskazywały na coś przeciwnego. Zresztą w kacetach i Polacy - endecy, socjaliści czy komuniści - także z trudem współpracowali ze sobą. W obliczu śmierci! Były to dla mnie nowe obserwacje, dziś mam 88 lat i już mnie to nie dziwi.

Pierwsze konkretne wiadomości o Marku Edelmanie doszły mnie, gdy już po wojnie robiono obrachunki walk w getcie. My, Polacy, działający w Żegocie byliśmy w stałym kontakcie. Po wojnie jednak przeważnie siedziałem w więzieniu. Do Warszawy wróciłem w 1955 r. Zaczęła się fala politycznej odwilży, która pozwalała na retrospekcję i namysł. W tej atmosferze wszystkie dyskusje stały się możliwe.

Poznałem Edelmana chyba dopiero w 1958 r., przy okazji przyjazdu delegacji z Izraela na 15-lecie walk w getcie. Nigdy się nie wychylał, ale znałem jego ważną broszurkę "Getto walczy". Uderzała w niej powściągliwość sformułowań. Nigdy nie używał słowa "powstanie", tylko "samoobrona". W getcie walczyli o godność, o prawo do godnego umierania, o ludzką podmiotowość. To do mnie przemawiało. Bo w końcu, o co nam chodziło w Powstaniu Warszawskim, gdy już się wszystko waliło? Tylko o naszą godność i podmiotowość. Przecież nie o to, by pokonać dwie potęgi wojskowe stojące nad Wisłą. Znaleźliśmy się w tej samej sytuacji.

Gdy w ramach demonstrowania odwilży 1956 r. tygodnik "Stolica" został oddany w ręce bezpartyjnych dziennikarzy, kilka razy ogłaszałem w nim historię walk w getcie - jako materiał historyczny o Warszawie. Od 1958 r. drukowałem też duże artykuły o tematach żydowskich w "Tygodniku Powszechnym". Jako sekretarz redakcji "Stolicy" zaproponowałem Edelmanowi wiosną 1960 r. spacer po terenach walk. Myśleliśmy, że ludzie 15 lat po wojnie już nie wiedzą, jak to było. Tekst ukazał się w kwietniu: był to szczególny dokument - uczestnik wydarzeń mówił do świadka "z drugiej strony".

Ta znajomość nie nabrała wymiaru przyjaźni - był to raczej stosunek daleko posuniętej bliskości czy bliskiej dalekości. Marek był człowiekiem szorstkim, chropowatym, ale solidnym, stałym w ocenach i poglądach. Ufaliśmy sobie.

Był kawalerem francuskiej Legii Honorowej. Ja dostałem ją kilka miesięcy temu. Nagle telefon do mnie późnym wieczorem. Edelman dzwonił rzadko. Nigdy się nie przedstawiał. Słyszę: "Ha. To gratuluję kawalerowi orderu". Na to ja: "To co? Kawalerowie sobie gratulują?" Wtedy on: "Niech tak będzie. Ale dobrze się stało". I odłożył słuchawkę.

To był cały Edelman.

Not. ADAM LESZCZYŃSKI

- Czy po ostatniej awanturze o Erikę Steinbach ma pan jeszcze przyjaciół w Niemczech?

- Mam dziesiątki przyjaciół. W Niemczech przyznaje mi się nagrody, w maju w Magdeburgu przyznano mi medal cesarza Ottona I. Dlaczego miałbym tracić w Niemczech przyjaciół?

- Bo np. premier Bawarii Horst Seehofer nazwał polskie zastrzeżenia wobec Steinbach "hańbą", a panu zarzucono zachowanie niegodne polityka. Ba, ustawiono w jednym szeregu z politykami PiS...

- Obawiam się, że politycy CSU nie do końca rozumieją zawiłości polskiej sceny politycznej. Bo ani pan prezydent, który oświadczył, że nie jestem jego znajomym, ani jego brat, prezes pewnej partii politycznej, raczej mnie nie tolerują, więc jak mam stać z nimi w jednym szeregu? Mam przecież jak najgorsze zdanie o polityce partii brata prezydenta.

Wracając do reakcji premiera Seehofera. Skoro pewni Bawarczycy nie chcą, bym był ich ryczałtowym przyjacielem, to ich sprawa. Ciągle jednak pozostaję w przyjaźni z poważanym Bawarem - Josefem Ratzingerem, który jako papież Benedykt XVI odznaczył mnie nawet Orderem św. Grzegorza. Na naszą przyjaźń opinie pojedynczych polityków nie mają wpływu.

Bawarię znam bardzo dobrze, bo tam w latach 80. gościnnie wykładałem przez kilkanaście semestrów. Z ówczesnymi studentami, ludźmi urodzonymi po 1960 r., czyli drugą powojenną generacją, utrzymuję kontakt do dziś. To w dużej mierze ludzie o znanych niemieckich nazwiskach. Jak np. Ulrich Wilhelm, rzecznik kanclerz Merkel, oraz Giovanni di Lorenzo, naczelny tygodnika "Die Zeit". Pamiętają mnie jako Polaka, który mimo tego, że był więźniem w Auschwitz, wyciągał do nich, Niemców, rękę. Bo nie obciążałem odpowiedzialnością zbiorową za nazizm następnych pokoleń, to byłoby wbrew mojej religii, wbrew temu, o czym nauczał papież. Myślę, że to doświadczenie odbiło się jakoś na ich życiu. Takie związki mają dla mnie największą wartość.

- Dlaczego w stosunkach polsko-niemieckich tak łatwo wywołać tak ostrą awanturę?

- Winni są ludzie. Jeżeli ktoś powinien mieć traumatyczne doświadczenia, mieć żal i nie chcieć pojednania, to najstarsza generacja. A oni, o dziwo, zachowują się najbardziej spokojnie. Awantury wywołują kolejne pokolenia. Ale nie można oczekiwać, że wszyscy w Polsce będą jak Bartoszewski, a w Niemczech jak np. były prezydent Richard von Weizsäcker, który najpierw z Wehrmachtem wkraczał do Polski, a po wojnie działał na rzecz pojednania.

W naszych biografiach jest i wojna, ale też gotowość do wybaczenia, do wyciągnięcia ręki. Są jednak ludzie, którzy nie są tak otwarci i tolerancyjni. My czujemy się Europejczykami, mamy poczucie wspólnoty. Są ludzie, którym brakuje wiedzy, by tę wspólnotę poczuć.

Opowiem o tym anegdotkę. W 1995 r. oprowadzałem Helmuta Kohla po krypcie pod katedrą wawelską. On, notabene doktor historii, patrzy na grobowiec Augusta II i dziwi się, że saskiego elektora i polskiego króla pochowano w polskim mieście. A ja mu mówię: "Tu przecież była Europa".

- Może nie byłoby takich sporów, gdyby niemiecki rząd nie otaczał taką opieką wypędzonych, którzy uważają się za ofiary wojny i wysyłają przeciwko Polsce pozwy do Strasburga.

- Czego tu się obawiać? Pozwy przecież odrzucono. Dzisiejsze główne postacie w tym środowisku to potomkowie Niemców Sudeckich, a nie Ślązaków czy Pomorzan. O Polsce niewiele wiedzą, za to koncentrują się na krzywdach, jakie ich przodkom, obywatelom Czechosłowacji, wyrządził czechosłowacki rząd. To nas nie dotyczy.

Poznałem starych działaczy Związku Wypędzonych. W 1983 r. Herbert Czaja [wieloletni szef Związku Wypędzonych pochodzący z Cieszyna] klaskał, gdy na posiedzeniu Centralnego Komitetu Niemieckich Katolików mówiłem, że Polacy rozumieją cierpienia ludzi, których wysiedlono z ich rodzinnych stron. Czaja to była postać. W 1939 r. miał zostać adiunktem na Uniwersytecie Jagiellońskim, odmówił członkostwa w NSDAP. Gdyby chciał, mógłby zostać po wojnie w Polsce. Wolał jednak wyjechać. Gdy się z nim zaprzyjaźniłem, nie słyszałem o dzisiejszych przywódcach wypędzonych. Wówczas byli pochłonięci czymś innym niż powojenne stosunki polsko-niemieckie.

Ciąg dalszy – część III

- Związek Wypędzonych wywalczył, że w przyjętym ostatnio programie CDU i CSU znalazła się np. deklaracja o prawie do małej ojczyzny.

- Przecież je gwarantuje Unia Europejska. Tyle że ono nie jest zarezerwowane wyłącznie dla Niemców, jest dla wszystkich narodów. Polacy powinni więc mieć prawo do małej ojczyzny we Lwowie, w Stanisławowie czy Wilnie. W ramach naszego prawa Niemiec może się w Polsce osiedlić, może tu kupić dom, iść na studia, wkrótce będzie mógł tu bez zezwoleń podjąć pracę.

Nie dajmy sobie jednak wmawiać, że jakiś diabeł w Niemczech będzie w stanie odwrócić skutki wojny. To dotyczyłoby setek milionów ludzi, granic między dziesiątkami krajów. Nikt tego nie chce i nikt nie jest w stanie tego przeprowadzić.

- W programie jest też żądanie międzynarodowego potępienia wypędzeń

- To sprawa dla rządów USA, Wielkiej Brytanii i Federacji Rosyjskiej. To te kraje 64 lata temu decydowały o powojennym porządku i także o losie ludności niemieckiej. Niech to oni się wypowiedzą w sprawie potępienia.

Pytanie, czy jest sens? Często gościliśmy Czaję w naszym domu w Niemczech. Rozmawiałem z nim po niemiecku, moja żona po polsku. Narzekał wówczas, że Śląskowi należy się jakaś autonomia, że to, co po wojnie ze Śląskiem zrobiła Polska, jest niesprawiedliwe. Pytałem wówczas, kto na Śląsku założył KL Auschwitz. Czaja zbolały odpowiadał, że to nie on, i zmieniał temat. Mądrzy Ślązacy wiedzą bowiem, że to Hitler zabrał im autonomię. Mądrzy gdańszczanie wiedzą, że to przez Hitlera stracili wolne miasto. Oni nie mają do nas pretensji. Znają prawdziwe przyczyny.

- Erika Steinbach powiedziałaby, tak jak to zrobiła w ostatnim wywiadzie dla "Gazety", że przyczyną był polski nacjonalizm, że wypędzeni nie mieli nic wspólnego z Hitlerem.

- Jak już mówiłem, nie uważam tej pani za autorytet w sprawach historii. Gdy słyszę takie tezy, to jako historyk zaczynam się zastanawiać, gdzie są granice relatywizowania historii. Czy zatrzymamy się na powojennym transferze ludności, czy może zrelatywizujemy zbrodnie hitlerowskie. Może ktoś powie, że Ojciec Kolbe zmarł w Auschwitz na grypę? Jeżeli iść tą drogą, to może zacznijmy relatywizować traktat wersalski albo procesy norymberskie? Trybunału w Norymberdze przecież nie ustanowili Niemcy, bo wówczas państwo nie istniało. W ich wyniku powieszono ludzi. A przecież dziś w kodeksie karnym w krajach UE kary śmierci nie ma. To może trzeba je unieważnić?

Nas oburza postępowanie Iranu, którego prezydent twierdzi, że nie było Holocaustu. Co będzie, gdy takie tezy rozpowszechnią się w Europie? Może za jakiś czas w Polsce i Niemczech dojdzie do głosu nowe pokolenie i powie: "A co nas to wszystko obchodzi?". To jest bardzo niebezpieczne. Bo ludobójstwa popełnionego podczas wojny nie można zapomnieć.

- Steinbach dodałaby, że pogwałcono prawa człowieka, że Polska Niemcom wyrządziła podwójną krzywdę, bo nie dość, że stracili swoje rodzinne strony, to tam, gdzie ich przesiedlono, traktowano ich jak bydło

- Ale jak mówić tu o prawach człowieka, skoro te skodyfikowano w formie międzynarodowej konwencji dopiero po wojnie i w odpowiedzi na okropieństwa wojny? Historia nie jest z gumy. Nie da się jej naciągnąć do dzisiejszych przepisów.

Ktoś mówi, że Niemcom było po wojnie ciężko. A komu nie było? Włochom, Francuzom? Nam też było ciężko. Jestem pewien, że wielu ludzi z mojego pokolenia, ściganych czy więzionych przez UB, byłoby w stanie wiele poświecić, by móc wsiąść do pociągu i tak jak Niemcy uciec do brytyjskiej strefy okupacyjnej.

Polacy rozumieją cierpienia wypędzonych. Rozumiemy też cierpienia mieszkańców bombardowanego Drezna. Ale nie byłoby wypędzeń, nie było bombardowania Drezna, gdyby nie było bombardowania Warszawy, Rotterdamu i Coventry. I Niemcy o tym też wiedzą.

8 maja 1985 r. powiedział im to ich prezydent von Weizsäckerowi w przemówieniu na 40. rocznicę zakończenia II wojny światowej. Byłem zresztą świadkiem wstrząsu, jaki te słowa wywołały w Niemczech.

- Co będzie dalej z Polską i Niemcami? Kolejne rządy będą zakładnikami tragicznej historii?

- W 1929 r. pisarz Włodzimierz Perzyński w felietonie w "Kurierze Ilustrowanym" zastanawiał się, dlaczego nasi przodkowie umieścili państwo polskie akurat w tej części Europy. Czy to ze względu na miły klimat, czy na miłych sąsiadów - dociekał. Historia pokazała, że i klimat, i sąsiedzi mogą zmienić się na gorsze. Ja jestem optymistą i wierzę w zmianę w odwrotnym kierunku. W XVII w. Szwedzi byli postrachem Europy, spustoszyli Polskę tak, że się z ruiny już nie podniosła. Czy ktoś to Szwedom dziś wypomina, czy ktoś czuje do Szwedów jakiś resentyment? Szwecję dziś stawia się w wielu sprawach za wzór.

Myślę, że tak w przyszłości będzie z nami i Niemcami. Co więcej, będzie to przyszłość wspólna, powiązana.

Między nami są spięcia, funkcjonują też potwornie głupie stereotypy. Nie mam wątpliwości, że to jeszcze potrwa. Europa się ciągle integruje, więc pojawiają się napięcia, konkurujemy ze sobą. Traktujmy to jako normalność, choć kłopotliwą.

Ale z drugiej strony, gdy w Niemczech ważą się losy Opla, to za ten niemiecki koncern trzymają kciuki polscy pracownicy fabryki w Gliwicach. Bo to także ich sprawa. Takich polsko-niemieckich sprzężeń jest cała masa.

Spójrzmy na Drawsko Pomorskie, tam od wieku istnieje wielki poligon wojskowy. Teraz ćwiczą na nim ramię w ramię żołnierze polscy i niemieccy. O tym się akurat nie mówi, bo to nie budzi absolutnie żadnych kontrowersji. Co więcej, żołnierzy Bundeswehry w okolicznych miastach traktuje się życzliwie, bo to nasi sojusznicy. Ludzie kultury też się doskonale rozumieją.

Gdyby mi ktoś 60 lat temu, gdy stałem skulony na placu apelowym KL Auschwitz, powiedział, że będę miał przyjaciół Niemców, obywateli demokratycznego i zaprzyjaźnionego kraju, to bym powiedział, że to wariat.

Rozmawiał BARTOSZ T. WIELIŃSKI

"Gazeta Wyborcza" (Warszawa)
Nr 174 (6087) / 27.07.2009 r.

Władysław Bartoszewski: - W 1981 r. Zbigniew Bujak, szef regionu Mazowsze, poprosił mnie, żebym napisał ulotkę o Powstaniu, którą teraz włączyłem do swojej najnowszej książki. Ukazała się anonimowo, rozdawano ją przed kościołami i uczelniami w największych miastach Polski.

Obchody 1 sierpnia ożyły dzięki powstającej opozycji, która była zresztą w jakiejś mierze wychowankiem dawnego pokolenia AK. Ci ludzie - Bogdan Borusewicz, Marian Piłka, Janusz Krupski - mieli różne poglądy, dziś są w różnych partiach, ale wtedy mieli po 20 lat i fascynowali się Powstaniem. W niezależne obchody włączył się Kościół, podczas pierwszej pielgrzymki do Polski mówił o Powstaniu Jan Paweł II.

A ja po prostu robiłem swoje. Pisałem, mówiłem, nie przyjmowałem żadnych weryfikacji czy awansów. Jestem porucznikiem AK z nadania władz w Londynie i żadne inne awanse mnie nie interesują

- Czy stan wojenny coś zmienił?

- Nadał jeszcze większej atrakcyjności niezależnym obchodom 1 sierpnia. Włączało się coraz więcej opozycjonistów. Na Powązkach nadawało podziemne radio Zbigniewa Romaszewskiego. Uroczystości powstańcze stały się okazją do nielegalnego zbierania się, śpiewania pieśni, odczucia wspólnoty. Władze udawały, że tego nie widzą, bo były w niezręcznej sytuacji.

- Powstańcy wciąż chodzili na groby przed uroczystościami oficjalnymi.

- Tak było trzeba. Dziś byłoby to dziwne, bo przecież Powstanie jest elementem tradycji i pamięci nowej, wolnej Rzeczypospolitej.

- Czy III RP oddała odpowiedni hołd Powstaniu? PiS i prezydent Lech Kaczyński przekonują nas, że nie?

- Oddała. 50-lecie obchodów w 1994 r. odbyło się z wielką pompą. Prezydent Niemiec Werner Herzog przepraszał Polaków na placu Krasińskich za krzywdy Powstania i okupację. Co więcej miał powiedzieć? Jego przemówienie było mocne, dlatego włączyłem je do książki.

- Mimo to w 2004 r. ówczesny prezydent Warszawy Lech Kaczyński przekonywał, że to on po raz pierwszy oddał należny hołd Powstaniu.

- To nieprawda. To nieuczciwe. Z głębokiego przekonania od samego początku pomagałem Lechowi Kaczyńskiemu w projekcie budowy Muzeum Powstania Warszawskiego. Ta koncepcja nie była nowa, ale z różnych powodów ją odkładano. Nie robiłem tego na zlecenie żadnej partii, uważałem, że to pożyteczne. Kilka razy występowałem zresztą publicznie z Lechem Kaczyńskim, a raz nawet składałem z nim ramię w ramię kwiaty.

Tymczasem od kilku lat patrzę ze zdziwieniem, że gorący entuzjaści i twórcy projektu Muzeum Powstania - posłanki Elżbieta Jakubiak i Lena Dąbkowska-Cichocka, europoseł Paweł Kowal, poseł Jan Ołdakowski - stają się funkcjonariuszami politycznymi PiS. Część nawet nie udaje, że jest inaczej. Nie uważam za zdrowe, by jakiekolwiek muzeum było przyczółkiem politycznym jednej partii. To niedopuszczalne. Jako stare dziecko Warszawy lubię dowcipy - także ze mnie - ale dowcipy, a nie obelgi.

- Chodzi panu o zeszłoroczne ekscesy 1 sierpnia na Powązkach? Wygwizdano wtedy pana i wybuczano, podczas składania kwiatów wraz z delegacją polityków PO. A we wcześniejszych latach gwizdy rozlegały się, gdy przemawiał prezydent Aleksander Kwaśniewski oraz ludzie z jego kancelarii.

- Tak. Od kilku lat obserwuję na Powązkach okrzyki albo pomruki ludzi tam zebranych 1 sierpnia. Są przywożeni autobusami. Nie są ani warszawiakami, ani powstańcami, na co wskazuje ich wiek i zachowanie. Nie podoba im się, że ktoś nie woła głośno "Bóg i Ojczyzna". Odpowiadam więc, że ci, którzy naprawdę mieli w sercu Boga i Ojczyznę, leżą na Powązkach. A ci, którzy tak jak ja przychodzą na Powązki od lat, widocznie mają Powstanie w sercu. Nie podoba mi się, żeby ktoś gwizdami recenzował, czy jestem wystarczająco dobrym katolikiem i patriotą. To sprawa Boga i moja. Nie potrzebuję zaświadczenia, że służyłem Bogu i Ojczyźnie.

- Co w takim razie zrobić z Muzeum Powstania?

- Muzea są pod nadzorem miasta i ministra kultury. Byłoby dobrze, by jak w przypadku Wawelu, Zamku Królewskiego czy Muzeum Narodowego Muzeum Powstania nie łączono z żadną partią. Szkoda, że niektórzy pojmują to inaczej. Ale nie mnie to oceniać. Natomiast wydarzenia zeszłego roku na Powązkach uważam za skandaliczne.

- Zamierza pan w tym roku być na Powązkach?

- Moja rodzina zastanawia się, czy narażać mnie na obelgi, plucie, okrzyki. Chciałbym zobaczyć na Powązkach kawalerów Krzyży Walecznych czy Orderów Virtuti Militari za udział w Powstaniu. Ale obawiam się, że ich nie będzie. Będzie tłum. W zeszłym roku przywieźli go autobusami, prawdopodobnie z Torunia i innych miast.

- Część powstańców domaga się, by odpolitycznić tegoroczne uroczystości. Złożyli list do władz Warszawy.

- Tego samego dnia Czesław Cywiński, wybrany na szefa Światowego Związku Żołnierzy AK, apelował do prezydenta Lecha Kaczyńskiego, by wziął pod swoje wyłączne skrzydła uroczystości 1 sierpnia i złożył na Powązkach wieniec od kombatantów i narodu.

Obawiam się, że część środowisk powstańczych próbuje wyeliminować z obchodów władze Warszawy. Byłoby dziwne, gdyby prezydent RP nie brał udziału w takich uroczystościach jak 1 sierpnia, ale moim zdaniem ich gospodarzem jest prezydent miasta. I do stanowiska prezydenta Warszawy oraz premiera dostosuję swój udział. A jeśli oni uznają, że nie widzą dla mnie żadnej roli oficjalnej, to jak co roku pójdziemy z żoną - także uczestniczką Powstania - na Powązki. Bo są tam groby naszych przyjaciół i jest to nasza prywatna sprawa.

„Rzeczpospolita” (Warszawa)

Nr 122 (8327) / 26. 05. 2009 r.

PIOTR ZYCHOWICZ: - Czy, jak twierdzą niektórzy, „przesyceni endecką i katolicką propagandą” Polacy pomagali Niemcom w dokonaniu Holokaustu?

WŁADYSŁAW BARTOSZEWSKI: - Absurd! Niemal wszyscy dzielni ludzie, którzy wykazali tak wiele poświęcenia i ofiarności w ratowaniu Żydów, byli ochrzczeni. Byli członkami Kościoła katolickiego. Wielu z nich było ludźmi nie tylko wierzącymi, ale i praktykującymi. Jeżeli zaś chodzi o endeków, to miałem i mam wielu przyjaciół wywodzących się z obozu narodowego. Na przykład Wiesława Chrzanowskiego, Aleksandra Halla czy Stefana Niesiołowskiego. To ludzie szlachetni, niemający nic wspólnego z antysemityzmem. Również w mojej szkole przed wojną wśród nauczycieli było wielu endeków i jakoś nie wychowali mnie na antysemitę.

- Wielu endeków podczas wojny chyba zmieniło swoje poglądy?

- Oczywiście! Wielu ludzi z tego środowiska – podobnie jak ze środowiska ziemiańskiego, które było bardzo proendeckie i bliskie Kościołowi – pomagało swoim żydowskim sąsiadom. I to, że przed wojną najbardziej radykalna część obozu narodowego głosiła antysemicką demagogię, nie miało wielkiego znaczenia. Zresztą nie wszyscy endecy tak myśleli. Przecież tacy ludzie, jak profesor Władysław Konopczyński czy profesor Stanisław Pigoń, takich rzeczy nie pisali.

- A jak to wyglądało podczas wojny?

- Te tendencje się uspokoiły. Endecy doszli do wniosku, że nawet jeżeli przed wojną nie lubili się z Żydami, to teraz należy te resentymenty odłożyć na bok. Żydzi stali się bowiem celem brutalnych ataków bezwzględnego i okrutnego okupanta, który wcześniej dokonał akcji likwidacyjnej polskiej inteligencji na Pomorzu czy w Gdańsku, okupanta, który niszczył polski Kościół i stworzył obóz w Auschwitz – najpierw przeznaczony do wyniszczania Polaków. To miało wielki wpływ na stosunek Polaków do Żydów i wielu endeków zmieniło swoje poglądy. Gdy na terenach okupowanej Polski zaczął się Holokaust, nie spotkało się to z poparciem okupowanego narodu. Oczywiście znalazły się jednostki, które myślały inaczej. Ale tacy ludzie znajdą się zawsze. Także dziś są ludzie, którzy cieszą się z cudzego nieszczęścia. Do tego wcale nie trzeba być endekiem.

- Czyli polski naród podczas wojny zdał egzamin solidarności z Żydami?

- Przed wojną Polaków były 22 miliony. Z tego 11 milionów to dzieci. Zostaje nam więc 11 milionów dorosłych ludzi, z których znaczna część uciekła z Polski, była prześladowana lub siedziała w obozach. Warunki, w jakich działali Polacy, były bardzo trudne. W tej sytuacji nie powiedziałbym, że to tak bardzo źle, jeżeli na 11 milionów ludzi dokonano tak wiele tysięcy heroicznych czynów. Kościół katolicki w uznaniu heroicznych zasług beatyfikuje kilka osób co kilka lat. A chodzi przecież o społeczność liczącą miliard ludzi na całym świecie! Nie ma zaś wątpliwości, że aby ratować Żydów w okupowanej Polsce, trzeba było mieć właśnie cnoty heroiczne.

- Czy łatwiej było uratować Polaka czy Żyda?

- Oczywiście, że Polaka! Bo za to nie groziło wymordowanie całej rodziny. Polak nie był obrzezany, Polak niczym się nie różnił od innych Polaków, łatwiej mu było wtopić się w otoczenie. Poza tym ukrywanie Żyda łączyło się z olbrzymimi kłopotami natury logistycznej. To mogło trwać kilka lat, bo nie wiadomo było, kiedy skończy się wojna. Tego człowieka trzeba było przez cały ten czas żywić, leczyć, gdy zachoruje, a gdy umarł – pogrzebać. Wszystko to po kryjomu, ryzykując życie. Bardzo trudno wymagać od ludzi, żeby robili coś takiego dla obcych osób. A przecież w Polsce uratowano wielu Żydów!

- A co z pogromami?

- Oczywiście, że pogromy były. Nie ma co tego ukrywać czy się tego wypierać. Ale przecież to nic dziwnego, że w społeczności liczącej 11 milionów dorosłych ludzi zdarzą się takie karygodne incydenty. To był jednak całkowity margines. Dziś w Polsce też codziennie czyta się o zabójstwach dzieci, konkubentów czy sąsiadów. Ale czy przez to Polacy są narodem morderców? Jedwabne jest faktem, ale przecież w Polsce były tysiące podobnych wsi i osad. Jakoś nic takiego się w nich nie działo. Polacy nie utworzyli państwa Vichy, nie zaciągali się do legionów SS, tak jak Norwegowie, Duńczycy, Holendrzy czy Belgowie. Nie można takich rzeczy porównywać!

- Czy niepokoją pana głosy dochodzące z Niemiec, które przedstawiają Holokaust jako „projekt europejski”? Według tej tezy Niemcy tylko rzucili iskrę na nasycone antysemityzmem społeczeństwa Europy.

- Niemcy nie rzucili żadnej iskry. Niemcy użyli dziesiątków tysięcy wyspecjalizowanych ludzi, którzy wykorzystywali zaawansowane struktury logistyczne, z komorami gazowymi na czele, do eksterminacji całego narodu żydowskiego. Niemcy nie założyli obozów zagłady przy pomocy Polaków. Zakładali je wbrew Polakom. A Polacy siedzieli w nich jako więźniowie.

„Rzeczpospolita” (Warszawa)

Nr 104 (8309) / 5.05.2009 r.

Siedemdziesiąta rocznica wybuchu II wojny światowej jest właściwym momentem, aby w sposób trwały upamiętnić tych wielkich Polaków, którzy zasłużyli się w sposób szczególny dla obrony niepodległości naszej ojczyzny. Do podręczników historii weszło przemówienie, które wygłosił 5 maja 1939 r. w Sejmie RP minister spraw zagranicznych Józef Beck: „Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata, ma swoją cenę, wysoką, ale wymierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest tylko jedna rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna: tą rzeczą jest honor”.

. 

.

Polityka równowagi

Słowa te były odpowiedzią na niemieckie propozycje zmian granicy i statusu Wolnego Miasta Gdańska w zamian za pokój. Przy głośnikach radiowych słuchała go cała Polska i być może pierwszy raz miał on za sobą powszechne poparcie zjednoczonych w woli obrony kraju rodaków. Już wkrótce okazało się, że Polska z dwóch stron napadnięta przez Niemcy i Związek Sowiecki oraz opuszczona przez aliantów samotnie broniła swojego honoru, nie mogąc uratować niepodległości.

Jest paradoksem, że do tej pory nie została jeszcze uczczona pamięć tego, którego sam Józef Piłsudski uważał za jednego z najzdolniejszych uczniów i współpracowników.

Józef Beck wiedział, iż wojna groziła całkowitym podbojem kraju, podczas gdy nierówny alians z Hitlerem lub Stalinem w najlepszym razie oznaczał częściową utratę suwerenności.

Minister należał do pokolenia, które w boju wywalczyło niepodległość państwa. Najpierw w I Brygadzie Legionów, następnie w Polskiej Organizacji Wojskowej i wreszcie w wojnie polsko-bolszewickiej. Dla ludzi, którzy przeszli szlak bojowy od 1914 do 1920 roku, a następnie już metodami pokojowymi walczyli o wzrost siły państwa i jego znaczenia międzynarodowego, uznanie zwierzchności Berlina lub Moskwy nie wchodziło w rachubę.

Nigdy w historii Polski pole manewru w polityce zagranicznej nie było tak ograniczone jak w latach 30. XX w. Józef Beck został ministrem spraw zagranicznych w 1932 roku. Początkowo pod kierownictwem Józefa Piłsudskiego, a po jego śmierci w roku 1935 samodzielnie, musiał szukać sposobów zmniejszenia śmiertelnego zagrożenia, jakie Związek Sowiecki i Niemcy zaczęły tworzyć dla Polski.

Starał się kontynuować politykę równowagi zakładającą równy dystans między Warszawą a Berlinem i Moskwą. Celem polityki polskiej było zbudowanie poprawnych stosunków z dwoma sąsiadami, jednak bez zawierania sojuszu z którymś z nich przeciw drugiemu. Z powodu tej polityki Józef Beck znalazł się w ogniu sowieckiej i peerelowskiej krytyki, która zarzucała mu niechęć do bliższej współpracy ze Związkiem Sowieckim. Dla sowieckich i polskich komunistów niezależność Polski od Kremla nie była wartością. Jest zrozumiałe, że Józef Beck kierował się odmienną logiką.

Polski minister spraw zagranicznych zdawał sobie sprawę ze słabości systemu polskich sojuszy. Ogarnięta pacyfizmem Francja nie miała ochoty wypełnić sojuszniczych zobowiązań wobec Polski na wypadek wojny z Niemcami. Stąd ustawiczne starania o reasekurację sojuszu z nią poprzez układ obronny z Wielką Brytanią. Rząd brytyjski po zajęciu przez Niemcy Czech i Kłajpedy w marcu 1939 r. postanowił w końcu zaangażować się w Europie Środkowej. Kluczowe było jednak przekonanie Anglików, iż Polska nie ulegnie szantażowi Berlina.

Doprowadzenie do udzielenia przez Polskę i Wielką Brytanię wzajemnych gwarancji bezpieczeństwa 6 kwietnia 1939 roku stanowiło największe osiągnięcie dyplomatyczne Józefa Becka. Stwarzało bowiem szanse na realną interwencję francusko-brytyjską w ewentualny konflikt z Niemcami. I chociaż wypowiedzenie przez Francję i Wielką Brytanię wojny Niemcom 3 września 1939 r. nie doprowadziło do obiecanej ofensywy sojuszników, sprawiło jednak, że starcie niemiecko-polskie przerodziło się w II wojnę światową.

Ciąg dalszy – część II

„Dziennik” (Warszawa)

Nr 76 / 31. 03. 2009 r.

Dzisiaj wydaje się rzeczą oczywistą, że mówiąc o wojnie i tragediach ludzi, mówi się o świadkach, o bohaterach, o wrogach. Mówi się o przypadkach małości i wielkości. To wszystko może być dziś zobiektywizowane. Znacznie trudniej było kiedyś, z różnych powodów - a już na pewno przez blok wschodni, w którym Polska się znalazła - mówić obiektywnie o tych sprawach, na które rzucało cień historyczne uwarunkowanie. Polska znajdowała się w sytuacji, w której nie wszystko, co było szlachetne i piękne, mogło być głoszone, bo na przykład było szlachetne i piękne, ale nie w wykonaniu tych ludzi, co trzeba.

Może kogoś zaskoczę, ale w badaniu przeszłości najbardziej zawiódł świat wolny, demokratyczny, bardzo wysoko stojący naukowo. Bo jeśli pewne sprawy, nazwiska, organizacje nie były przez lata znane, to nie z powodu niemożności mówienia o tym w Londynie, Nowym Jorku czy Waszyngtonie, ale z powodu braku zainteresowania. Zainteresowanie problemem postaw, zachowań ma swój rodowód w Jerozolimie - wielokrotnie mówiłem, że uważam społeczność żydowską w świecie za zróżnicowaną, ale obdarzoną poczuciem życzliwości, wdzięczności za doświadczone dobro.

Kilka lat po odbudowie państwowości po 1948 r. Kneset, czyli parlament izraelski, w którym wtedy 30 - 40 proc. posłów pochodziło z Polski, podjął decyzję o powołaniu Instytutu Pamięci Męczenników i Bohaterów Yad Vashem. Ten instytut rozwijał się w drugiej połowie lat 50. Wtedy jednym z zadań określonych w statucie było zebranie dokumentacji o sprawiedliwych między narodami, czyli o tych, którzy ratowali dobre imię ludzkości według rozumienia moralnego, ale i historycznego, politycznego.

Obok dokumentacji zagłady, prowadzenia potwornej kartoteki wymordowanych milionów - zbieranej od lat 50., a obejmującej w tej chwili chyba dwie trzecie danych zamordowanych - gromadzono też kartotekę osób, które pomagały Żydom. Pierwsi polscy sprawiedliwi zostali wpisani na listę około 1961 r. Późno, ale weźmy pod uwagę, że wymogi przyjęte na początku przez Yad Vashem były tak ambitne jak prawniczo-historyczne metody działania przewodu beatyfikacyjnego w Kościele katolickim. Niesłychanie dokładnie badano każdą okoliczność, aby zapobiec błędom. Jednak badania były ograniczone do osób żyjących. Przez wiele lat wyróżniono tylko tych, którzy przeżyli. Jeśli ktoś np. zginął, pomagając, został zamordowany przez wroga, nie mógł już podlegać takiemu postępowaniu.

My w Polsce mieliśmy ogromne trudności pisania i mówienia o zorganizowanej pomocy dla prześladowanych, a później dla mordowanych, dlatego że akcje pomocy były przeprowadzane i firmowane przez organizacje społeczne i polityczne ściśle związane z rządem Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie w Londynie bądź ze stronnictwami, które w tym rządzie zasiadały. Dlatego przez wiele lat blokowane było dochodzenie do wielu spraw. O tym wspominała Irena Sendlerowa, która była z rodziny socjaldemokratów, PPS i miała właśnie takie tradycje rodzinne po ojcu, działała w takim środowisku, a socjaldemokraci byli uważani za wrogów. Bo w oczach komunistów nie powinni być socjaldemokratami, ale marksistami lub leninistami. Ten obłęd wpływał na możliwości badań historycznych. Pierwsze odznaczenia państwowe z tytułu pomocy prześladowanym nadano dopiero w 1963 r., na 20-lecie walki getta warszawskiego. W Izraelu zaczęto odznaczać sprawiedliwych wcześniej, nie kierując się żadnymi względami partyjno-politycznymi, a wyłącznie faktami.

28 października 1963 r. - a było to efektem mojego świadomego działania - zostało posadzone drzewko Rady Pomocy Żydom w Alei Sprawiedliwych, gdy polskich drzewek było wtedy trochę ponad 30. W 1963 r. osiągnęliśmy zatem tyle, że po angielsku i po hebrajsku stwierdzono, iż istniała Rada Pomocy Żydom. W Polsce było to źle widziane, ponieważ w Radzie aktywistami byli ludzie o życiorysach, które się nie podobały. To było jeszcze wytłumaczalne w systemie komunistycznym, ale nawet Elie Wiesel, laureat Nobla i wielki autor zajmujący się sprawami Zagłady, a pochodzący z Siedmiogrodu, powiedział mi kiedyś, że 20 lat po wojnie nie wiedział o Janie Karskim. A dowiedział się w Warszawie, w Instytucie Historii, w latach 60., gdy w dyskusji w obecności Wiesela zapytałem, jaki jest stan badań w USA na temat działań Karskiego. Karski był wtedy w Waszyngtonie i wykładał na Uniwersytecie Georgetown. Teraz natomiast ubolewa się, że tak mało wiadomo o Sendlerowej. A w 1946 r., w okresie istnienia "Gazety Ludowej" Mikołajczyka, ogłosiłem dwa większe artykuły o pomocy Żydom, podając wszystkie nazwiska. Niektórzy dawni działacze pytali mnie potem, po co podaję nazwiska, mówili, że nie trzeba wokół tego robić szumu.

W 1946 r. w gronie kilku dawnych działaczy Rady Pomocy Żydom - żydów i chrześcijan - założyliśmy Ligę do Walki z Rasizmem. Został ogłoszony przeze mnie niemały przyczynek w miesięczniku "Więź". Po kilku latach rządzące siły w Polsce chciały, aby ta liga zajęła się zwalczaniem rasizmu w Ameryce. Sami się więc rozwiązaliśmy i na tym skończyły się próby zespołowego zwracania uwagi na pamięć. Działania Jerozolimy miały więc fundamentalne znaczenie, skoro nie było takich możliwości w Polsce oraz z powodów zaniedbań nie było działań w Stanach Zjednoczonych. Gdy w 1963 r. na Wzgórzu Pamięci, na terenie dziś rozbudowanego Yad Vashem, Gideon Hausner - generalny prokurator Izraela, lwowianin, syn polskiego konsula generalnego w Hajfie - wygłaszał laudację o dawanej pomocy Żydom, to byłem dogłębnie wzruszony. W ten sposób mogliśmy jakoś przypomnieć tych nieżyjących.

Dziś dysponujemy księgą. Nie zawiera ona jednak pełnych sześciu tysięcy nazwisk, bo została zamknięta w pierwotnej wersji, zanim kolejne nazwiska były poznane. Dziś pełna dokumentacja powinna obejmować grubo ponad sześć tysięcy - szczególnie przy rozszerzeniu kryteriów i wyróżnianiu również zmarłych. Było to nie tyle zaniedbanie, ile nieznajomość. Myślę, że nigdy nie poznamy dokładnej liczby sprawiedliwych, ale uważam, że przekraczają one o setki, a może nawet o tysiące tych ponad sześć tysięcy nazwisk. Wielką zasługą Instytutu Studiów Strategicznych w Krakowie jest to, że mamy polskie wydanie. Publikację przyjmuję z radością, ponieważ to dla mnie część potwierdzenia sensu własnych wysiłków. Oczywiście sensy moralne najwyższego rzędu nie wymagają publikacji, bo satysfakcja powinna płynąć tylko z miłości bliźniego. Ale jesteśmy tylko ludźmi i czasami coś wymaga udostępniania i publikowania. W tej chwili swoboda sprzyja, ale nie upływ czasu. Jeśli nawet wciąż żyją ci ludzie, którzy pamiętają tamten czas, to ze względu na swój wiek wiele nowego już wnieść do badań nie mogą. Proszę zauważyć, że zacząłem brać żywy udział w tej akcji, mając lat 20, w tej chwili mam lat 87.

W 1988 r. zadano mi w Jerozolimie pytanie, czy uważam, że Polacy zrobili dość jako chrześcijanie dla prześladowanych Żydów. Odpowiedziałem na to spontanicznie, że nie, nie zrobili dość i nikt z nas nie zrobił dość. I ja nie zrobiłem dość, jak i ci Sprawiedliwi, których drzewa są posadzone w Yad Vashem też nie zrobili dość. Bo dość w rozumieniu miłości bliźniego, jak nas naucza religia, zrobił ten, kto za bliźniego oddał swoje życie. Ale takich ludzi już przy życiu nie ma. Oni zrobili dość, bo więcej zrobić nie mogli. Ale nie bądźmy zanadto wymagający. I Sodoma mogła być uratowana, gdyby znalazło się dziesięciu sprawiedliwych. Tylu się tam nie znalazło. A ponad dwadzieścia tysięcy sprawiedliwych wywołanych przez Hitlera w Europie znalazła Yad Vashem. Z czego jedna trzecia to polscy sprawiedliwi. Nie jest więc tak źle.

WŁADYSŁAW BARTOSZEWSKI

Fragment przemówienia podczas uroczystości zorganizowanej przez Instytut Studiów Strategicznych z okazji pierwszego polskiego wydania dwutomowej „Księgi Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Ratujących Żydów podczas Holokaustu – Polska”. Wśród prawie 22 tysięcy osób uhonorowanych przez Instytut Yad Vashem ponad 6 tysięcy stanowią Polacy.

„Gazeta Wyborcza” (Warszawa)

Nr 63 (5976) / 16.03.2009 r.

Panie Prezydencie, Szanowni Radni Miasta Łodzi,

Młodzi Przyjaciele,

Z wielką satysfakcją zapoznałem się z programem obchodów 65. Rocznicy Zagłady Ghetta Litzmannstadt. Przyjąłem zaproszenie do Komitetu Honorowego Obchodów i do osobistego udziału w ich realizacji. Obchody spotykają z ogromnym zainteresowaniem nie tylko wśród Ocalałych, ale także wśród władz i środowisk opiniotwórczych wielu krajów. Zaproszenie do Komitetu Honorowego przyjęło wielu czołowych polityków europejskich i amerykańskich. Zapewne nie braknie ich w Łodzi w ostatnich dniach sierpnia tego roku.

Z niepokojem odbieram informacje, iż zagrożony jest program Obchodów. Nie ulega wątpliwości, iż jego jakość i ocena zależeć będą m.in. od tego, czy przy jego realizacji Władze Miasta potwierdzą, czy anulują projekt realizacji Centrum Dialogu na terenie parku Ocalałych. Jakakolwiek niejasność wokół tej sprawy może spowodować wycofanie się ze współfinansowania jego realizacji przez bardzo wpływowego izraelskiego inwestora i rozczarowanie wśród wielu innych.

Byłoby rzeczą fatalną, gdyby zagrożone było odsłonięcie pomnika Polaków Ratujących Żydów - jedynego takiego w Polsce i na świecie. Ogromnie ważnego dla relacji polsko-izraelskich i dla polskiej racji stanu. Bardziej właściwego momentu niż tegoroczne Obchody nie będzie.

Z niepokojem słyszę, iż zagrożony jest koncert "Siedmiu Bram Jerozolimy" Krzysztofa Pendereckiego pod Jego dyrekcją. Pomysł, by zamiast planowanego amfiteatru na placu Dąbrowskiego przed łódzką operą miał tam powstać parking, uważam za trochę dziwny. Koncert tej rangi i w takim momencie powinien odbywać się na najbardziej prestiżowej scenie muzycznej Miasta i powinna być zapewniona możliwość obserwowania go - na telebimach przez największą ilość łodzian i tych wszystkich gości, którzy z przyczyn oczywistych nie zmieszczą się na widowni Teatru Wielkiego.

Drodzy Przyjaciele, przez lata z przykrością wysłuchiwałem słów pełnych goryczy do Waszego Miasta pochodzących z diaspory żydowskiej i nie tylko. To się bardzo zmieniło, począwszy od Obchodów 60. Rocznicy Zagłady, od instalacji Memoriału Radegast i utworzenia parku Ocalałych. W tym roku stajecie wobec wyzwania, które może te dobre o Was opinie utrwalić lub podać je w wątpliwość. Nie zmarnujcie dobrej szansy przysłużenia się Waszemu miastu. Nie znajdziecie na świecie lepszych ambasadorów Waszych spraw niż byli łodzianie. Ci, którzy przeżyli Litzmannstadt Ghetto, będą tu w poważnej liczbie po raz ostatni. Takie są nieubłagalne prawa biologii.

Z wyrazami szacunku

Władysław Bartoszewski

Pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów ds. dialogu międzynarodowego

"Gazeta Wyborcza" (Warszawa)

Nr 59 (5972) / 11. 03. 2009 r.

Warszawa, 10 marca 2009 r.

prof. dr Norbert Lammert

Przewodniczący Bundestagu

Szanowny Panie Przewodniczący!

Z szacunkiem należnym Przewodniczącemu niemieckiego Bundestagu, "pierwszemu pośród równych sobie" przedstawicielowi demokratycznie wybranej reprezentacji obywateli Republiki Federalnej Niemiec, z żalem i zdziwieniem wywołanym zarówno treścią Pana listu, jak i formą jego publikacji zwracam się do Pana z kilkoma refleksjami.

*   *   *

Z ubolewaniem przyjmuję, że uznał Pan za istotne tak dużo miejsca poświęcić niektórym wyrwanym z kontekstu cytatom z moich być może nie zawsze dyplomatycznie wyważonych wypowiedzi w wywiadach radiowych i telewizyjnych. Żałuję, że pominięte zostały przy tym istotne, a znane przecież Panu argumenty, które spowodowały w ogóle moje zaangażowanie w dyskusję na temat udziału Pani E. Steinbach w gremium mającej działać "w duchu pojednania", powołanej przecież przez Bundestag, nie zaś przez BdV Fundacji "Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie".

Nie mam zarazem wątpliwości, że Pan Przewodniczący, wyrażając szacunek dla mojej biografii, za co dziękuję, ma świadomość, że po prawie 50 latach pracy nad poprawą stosunków między Polakami i Niemcami z obawą patrzę na aktywność osób, które próbują budować swój kapitał polityczny na manipulowaniu historią, powołując się przy tym na tak podstawowe dla każdego człowieka pojęcia, jak prawda czy pojednanie.

Mam wrażenie, że zbyt łatwo zapomina się w Niemczech o konsekwentnie niechętnym Polakom stanowisku Pani Posłanki Steinbach, postawie, która od wielu lat egzemplifikuje się w konkretnych czynach. Jej działania i wypowiedzi, często dotyczące spraw trudnych i delikatnych między naszymi państwami i narodami, wielokrotnie budziły sprzeciw w Polsce i pogarszały atmosferę dwustronnej współpracy.

*   *   *

Podstawą stosunków między Polską a RFN są od czasu rządów mojego przyjaciela Helmuta Kohla wzajemne zrozumienie i zaufanie. W najnowszej historii naszych relacji, tj. od 1989 r. (wizyta Kanclerza Helmuta Kohla w Warszawie i spotkanie w Krzyżowej w listopadzie 1989 r.), współpracowaliśmy przy podejmowaniu istotnych dla Europy decyzji. Znaczenie "Układu 2 plus 4" (12 września 1990 r.), rola polsko-niemieckiego traktatu granicznego (14 listopada 1990 r.) i traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy (17 czerwca 1991 r.) stanowiły fundament polsko-niemieckiego partnerstwa w Europie. Pani Steinbach, głosując przeciw podstawowemu znaczeniu traktatu granicznego, fundament ten próbowała podważyć.

Ważne dla Polski było wsparcie, jakiego udzieliła nam RFN na drodze starań o członkostwo w UE i NATO. Był to dowód zrozumienia konieczności współpracy między Warszawą i Berlinem w kwestiach dla nas zasadniczych, tzn. polityki europejskiej i bezpieczeństwa transatlantyckiego. Jednak w 1999 r. w trakcie negocjacji o członkostwo w UE Pani Steinbach, grożąc wetem, domagała się przestrzegania przez nas praw człowieka (w domyśle - praw niemieckich wysiedlonych), mówiąc: "Nie potrzeba żadnych samolotów bojowych, wobec nierozumnych kandydatów wystarczy proste weto". ["Süddeutsche Zeitung", 28 sierpnia 1999 r.]. Czy uważa Pan, Panie Przewodniczący, że ta wypowiedź służy pojednaniu polsko-niemieckiemu?

Wątpliwości co do intencji przewodniczącej Związku Wypędzonych budzą liczne wypowiedzi dotyczące kwestii symbolicznych dla stosunków polsko-niemieckich i europejskich. Wystarczy wspomnieć o jej propozycji z 2002 r., aby hymn RFN został rozszerzony m.in. o dawną pierwszą zwrotkę hymnu III Rzeszy zawierającą słowa "Deutschland, Deutschland über alles", argumentując, że wyrażają one "miłość do ojczyzny" ("Ausdruck von Heimatliebe") [dpa, 20 września 2002 r.]. Nie muszę tłumaczyć wydźwięku tej propozycji dla Polaków i innych narodów dotkniętych barbarzyńską polityką nazistowskich Niemiec ("über alles in der Welt?").

Jako Europejczyk nie mogę zaakceptować fałszywej interpretacji historii publicznie forsowanej przez Panią Steinbach, jakoby Polska miała planować długofalowo i realizować proces wysiedlenia Niemców już na długo przed konferencją poczdamską ["Welt am Sonntag", 7 marca 2009 r.]. Założenie to wyrwane z kontekstu przyczynowo-skutkowego jest niczym innym, jak zakłamywaniem historii. Według takiej wykładni barbarzyństwo Hitlera byłoby jedynie pretekstem dla Polaków do rozliczenia się z Niemcami.

W tym samym duchu traktujemy w Polsce wypowiedzi dotyczące pracy przymusowej Niemców w trakcie i po zakończeniu II wojny światowej na terenach Europy Środkowo-Wschodniej. Podczas "Dnia stron ojczystych" 6 września 2008 r. Pani Posłanka Steinbach powiedziała: "Europa Środkowa, Wschodnia i Południowa była przez wiele lat po zakończeniu II wojny światowej gigantycznym regionem pracy niewolniczej".

[Ciąg dalszy - część II]

„Gazeta Wyborcza” (Warszawa)
Nr 59 (5972) / 11. 03. 2009 r.

[ciąg dalszy]

W pełni zgadzam się z Pana tezą, że stosunki polsko-niemieckie wymagają wyważenia i zachowania odpowiednich proporcji. Jednak to Pani Posłanka wielokrotnie pokazywała, że nader osobliwie rozumie pojednanie między naszymi Narodami. Jej negatywne działania stawały się jednak szczególnie widoczne w momentach wyjątkowo ważnych i pozytywnych dla Polski i RFN. Nikt nie może oczywiście i nie powinien zabraniać Pani Steinbach publicznego wypowiadania jej opinii. Ale wypowiedzi dotyczące relacji polsko-niemieckich zobowiązują do szczególnej odpowiedzialności.

Przypominam, że to właśnie w Polsce od wielu lat wydawane są prace pisane wspólnie przez polskich i niemieckich historyków (np. H. Lemberg i W. Borodziej), a dotyczące wysiedlenia ludności niemieckiej po 1945 r. Temat ten obecny jest w polskiej debacie publicznej od wielu lat. Już w wykładzie wygłoszonym 11 listopada 1983 r. (sic!) przed Centralnym Komitetem Niemieckich Katolików w Bonn, cytując mojego przyjaciela i wielkiego polskiego patriotę Jana Józefa Lipskiego, powiedziałem: "Wzięliśmy udział w pozbawieniu ojczyzny milionów ludzi, z których jedni zawinili na pewno poparciem Hitlera, inni biernym przyzwoleniem na jego zbrodnie, jeszcze inni tylko tym, że nie zdobyli się na heroizm walki ze straszliwą machiną terroru - w sytuacji gdy ich państwo toczyło wojnę. Zło nam wyrządzone, nawet największe, nie jest jednak i nie może być usprawiedliwieniem zła, które sami wyrządziliśmy". Utrzymywałem wtedy dobre stosunki z niemieckim katolikiem ze Śląska Herbertem Czają. Wówczas nikt jeszcze nie słyszał o politycznym zaangażowaniu Pani Steinbach losami wysiedlonych Niemców…

*   *   *

Szanowny Panie Przewodniczący, tylko prawda może prowadzić do odpowiedzialnych, zdrowych i uczciwych stosunków pomiędzy naszymi Narodami. Prawda musi być fundamentem naszych relacji. Jest to warunek do prowadzenia uczciwego dialogu. Muszę z przykrością stwierdzić, iż ostatnie wydarzenia pokazały brak odpowiedniego dystansu i pokory wobec wspólnej historii ze strony niektórych przedstawicieli Republiki Federalnej Niemiec.

W okresie Wielkiego Postu, tak wyjątkowego dla katolików i protestantów, życzę czasu głębokiej refleksji. Tylko myślenie i postępowanie zgodne z uniwersalnymi wartościami daje szanse na budowanie prawdziwie partnerskich relacji między Polakami i Niemcami w zjednoczonej i solidarnej Europie.

Z przyjaznymi pozdrowieniami

WŁADYSŁAW BARTOSZEWSKI

*   *   *

PS. Niesumienność niektórych dziennikarzy bywała nieraz w polityce i jest do dziś czynnikiem powodującym nieporozumienia. Nigdy nie nazywałem Pani Steinbach "blonde Bestie", choć cytowałem w cudzysłowie sformułowanie zawarte w wywiadzie dla tygodnika "Die Zeit" w grudniu 2007 r., na którym opiera się również tytuł książki Filipa Gańczaka "Erika Steinbach. Piękna czy bestia?" wydanej w Polsce w 2008 r. przez czasopismo "Newsweek" i opartej na wywiadzie autora z panią Steinbach.

(Tytuł od redakcji)

„Dziennik” (Warszawa)
Nr 52 (873) / 3.03.2009 r.

ANNA WOJCIECHOWSKA: - Bronić Steinbach przed Polakami! - rozległy się głośne apele w Niemczech.

WŁADYSŁAW BARTOSZEWSKI: - Opinia polskiego rządu jest taka: oczekujemy na stanowisko rządu niemieckiego w sprawie pani Steinbach, a nie wypowiedzi jakichkolwiek innych podmiotów.

- Tyle że po stronie niemieckiej wypowiadają się też politycy rządzącej koalicji. I zarzucają nam histerię na punkcie pani Steinbach. Za bardzo histeryzujemy?

- Ciekawa opinia. A czy pani Steinbach zajmuje się Francją, Słowacją czy Polską?! Kto się nami zajmuje, tym my mamy prawo się zajmować.

- Nigdy nie usłyszałem rozsądnej odpowiedzi na pytanie, co tak naprawdę zarzucają Polacy Steinbach - przekonywał na antenie niemieckiej publicznej telewizji historyk Arnulf Baring.

- Jak ktoś rżnie głupa, to nic nie poradzę. To tak jak ktoś powiedziałby pani: nigdy nie słyszałem, dlaczego Polacy uważają, że Radio Maryja wypowiada się antysemicko. No dlaczego?! Pani Steinbach głosuje w Bundestagu przeciwko ratyfikacji traktatu z Polską, wypowiada się przeciwko przyjęciu Polski do NATO czy Unii Europejskiej. I my mamy ją uważać za osobę nadającą się do budowania będących przedmiotem historii i nauki koncepcji muzealnych, które dotyczą m.in. naszego kraju?! Dlaczego ja mam się uważać za zdolnego do prowadzenia chóru w operze, jeśli nie śpiewam?! Pani Steinbach zatraciła poczucie, kim jest. Mając 45 lat pierwszy raz w życiu zainteresowała się tym, gdzie się urodziła. Wolno jej. Ale my możemy jej nie ufać. To nie my nadajemy jej wyjątkową rolę. Kobiet w Niemczech są 42 miliony, a ona jest jedną z tych nielicznych, która jest we władzach dużej partii politycznej. Skoro tak, a Niemcy są naszym sojusznikiem w NATO i UE, to chyba do diabła możemy się interesować, jak ta osoba się zachowuje. Po co tu rżnąć głupa? My nie mamy żadnych pretensji do prezydenta Koehlera, który urodził się w Skierbieszowie koło Zamościa, w domu ludzi wysiedlonych w wyniku zbrodni hitlerowskich. Przeciwnie, my go szanujemy. Ale też on nie czyni sobie zawodu z rewanżu, a pani Steinbach owszem.

- Niemieccy politycy przekonują, że zniekształcamy obraz Steinbach, która sama przeciwstawia się fundamentalizmowi w swojej organizacji.

- Jeżeli ona przechodzi przemiany wewnętrzne, to mogłoby to zainteresować jej spowiednika. Gdyby była katoliczką, ale akurat jest protestantką. Nas jej przemiany nie interesują. My oceniamy całokształt działania, a nie intencje ani problemy wewnętrzne 65-letniej, od kilkunastu lat zainteresowanej Polską, pani Steinbach. Cała dyskusja zaczęła się od informacji, że Związek Wypędzonych zdecydował się delegować do fundacji poświęconej wypędzonym trzy osoby, w tym panią Steinbach. I stąd wzięło się zainteresowanie mediów niemieckich. To myśmy uruchomili Erikę Steinbach czy oni? Ciekawe, dlaczego ona ciągle występuje jako kandydatka do stanowisk, które mają określać świadomość historyczną w osiemdziesięciomilionowym narodzie? Czy ona jest historykiem? Nic o tym nie wiem.

- Jednak w Niemczech słychać, że powołanie jej lub nie do rady fundacji będzie dla Angeli Merkel testem na gotowość do obrony swoich ludzi.

- Nie wiem, na jakiej podstawie głoszą, kto jest czyim człowiekiem. Ja z panią kanclerz Merkel mam jak najlepsze stosunki, nawet serdeczne. Widzieliśmy się w piątek i podczas rozmowy powtarzała stale, aby nasz rząd kierował się wyłącznie stanowiskiem rządu niemieckiego. Tego stanowiska nie ma i nie wiadomo, kiedy będzie, może za tydzień, może pod koniec roku a może w ogóle już nie za tego rządu. W każdym razie wszystko, co jest poza tym stanowiskiem jest samowolą, wychodzeniem przed szereg Związku Wypędzonych i robieniem przez nich akcji medialnej. A taką akcję można przeciwko każdemu w każdej chwili uruchomić.

- Czy polski rząd - jak sugeruje się w Niemczech - stawia w tej chwili na szali sprawę powołania Steinbach do rady fundacji przeciwko dobrym stosunkom polsko-niemieckim?

- Nie, dlatego że Niemcy są poważnym krajem i nie sądzę, by jakakolwiek jedna pani mogła w decydujący sposób zaszkodzić naszym stosunkom. Gdyby rząd niemiecki poparł działania pani Steinbach jako osoby kompetentnej do nadzoru nad treścią i formą wystawiennictwa muzealnego, to musielibyśmy przemyśleć, czy możemy razem nad tym przedsięwzięciem pracować. Te nasze sprawy nie mają jednak nic wspólnego ze sprawami gospodarczymi, czy wymianą młodzieży. Ponadto rząd niemiecki jest rządem poważnego państwa i nie „upupiajmy” sprawy wypędzeń. My mamy do rządu niemieckiego zaufanie.

Rozmawiała: ANNA WOJCIECHOWSKA