„Tygodnik Powszechny" (Kraków)

Nr 40 / 5. 10. 1958 r.

Nogą można potrącić tuż obok rynsztoka,

W biednych kwiatach i hełmu stalowym rynsztunku,

Krzywy napis: „Nieznany" i z błota powłoka

I słowa twardej chwały: „Padł na posterunku".

Jemu to się należy najszczerszy z pacierzy,

Co umierając szeptał: „Warszawy nie damy".

Grób na skwerze ulicznym, krzyż z okiennej ramy...

Taka mała mogiłka, a w niej wielkość leży.

Wiersz Witolda Hulewicza Mogiłka na skwerze z konspiracyjnej Antologii poezji współczesnej, wydanej w Warszawie w r. 1941.¹

Jesień 1940. Dopiero od niedawna zniknęły żołnierskie mogiły obrońców Warszawy z pl. Trzech Krzyży, pl. Grzybowskiego i kilkudziesięciu innych skwerów, na których grzebano poległych w dniach września 1939. W przededniu pierwszej rocznicy wybuchu wojny, a zarazem rocznicy zniszczenia miasta, żywa była bolesna pamięć o tych wszystkich, którzy nie przeżyli dni oblężenia stolicy, i o tych, którzy do Warszawy nie wrócili: zaginęli gdzieś w dalekiej tułaczce, legli na polach bitew lub wegetowali za drutami obozów. Warszawiacy patrzyli z właściwym sobie optymizmem na kampanię letnią armii hitlerowskich na Zachodzie i dopiero po zupełnej klęsce Belgii, Holandii i Francji przyszło otrzeźwienie, a z nim świadomość, że koniec wojny nie jest tak bliski, jak to się zrazu wydawało. Latem 1940 roku stracili Niemcy na palmirskiej polanie setki znanych i cenionych w mieście obywateli, wśród nich wielu wybitnych działaczy społecznych i politycznych, m.in. Mieczysława Niedziałkowskiego, Macieja Rataja i Jana Pohoskiego, który jako wiceprezydent Warszawy współpracował blisko w tygodniach oblężenia z prezydentem Starzyńskim. 14 sierpnia 1940 r. odszedł ze stolicy pierwszy wielki transport więźniów do założonego przed dwoma miesiącami obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.

W początku września, gdy lotnicy polscy biorą właśnie udział w dramatycznej bitwie powietrznej o Wielką Brytanię, która rozstrzygnie o losach wyspy, podziemna Warszawa obchodzi w uroczystym skupieniu rocznicę wydarzeń z 1939 roku. Poczytne już wówczas pisma konspiracyjne - „Biuletyn Informacyjny", „Polska Żyje!" i inne - wskazują na wielkie wartości moralne kampanii wrześniowej, na znaczenie polityczne i wojskowe rozpaczliwego oporu, jaki stawiła Polska siłom agresji hitlerowskiej. Prasa podziemna wzywa społeczeństwo warszawskie do manifestacji rocznicowej uczuć patriotycznych w postaci niekupowania czasopism niemieckich w dniu 31 sierpnia i 1 września 1940 r. oraz niewychodzenia z mieszkań w niedzielę 1 września w godzinach popołudniowych. Manifestacja ta udała się całkowicie: w niedzielę po godz. 14 panowała na mieście uderzająca cisza. Wskazywało to nie tylko na nastroje warszawiaków, lecz także na poważne wpływy propagandowe podziemia, którego dyrektywom dawano tak wielki posłuch. W rocznicę kapitulacji Warszawy „Biuletyn Informacyjny" wskazuje (w artykule Krew za imponderabilia) na szczególną rolę, jaką spełniła w r. 1939 walka oblężonej stolicy:

Chociaż w dalszym przebiegu wojny wiele miast na Zachodzie uległo większym zniszczeniom niż te, jakie we wściekłym ataku furii zadawał wróg broniącej się Warszawie, żadna z tych ofiar w znaczeniu swym i w konsekwencjach nie może się równać z bohaterską ofiarą Warszawy. Stolica pierwsza bowiem przeciwstawiła się terrorowi strachu, przeciwstawiła potędze środków niszczycielskich wolę walki, siłę i zwartość ducha bojowego.

W 1941 r. obchodzono rocznicę września w podziemnej Warszawie w zupełnie nowej sytuacji. Wprawdzie w ciągu kilkunastu dni kwietnia armie hitlerowskie zgniotły Jugosławię i Grecję, ale 22 czerwca rozpoczęta się wojna Niemiec z ZSRR, z którą wiązano powszechnie wielkie nadzieje na odwrócenie sytuacji i rychły pomyślny koniec wojny. Potęguje się działalność podziemia, rosną kadry tajnych organizacji, rozwija się pomyślnie konspiracyjna akcja prasowa i propagandowa. Coraz częściej dostrzec można na ulicach Warszawy przejawy działalności Organizacji Małego Sabotażu „Wawer", powołanej do życia w zimie 1940/41 r.

Tymczasem Niemcy nie ustają w wysiłkach propagandowych. Ustawiają w wielu miejscach wielką literę „V" z dykty, jako symbol VICTORII. W odpowiedzi „wawerczycy" rysują na murach „V" w postaci otwartej brzytwy, z napisem: „Tonący brzytwy się chwyta". Czesław Zadróżny („Głowacki") z „Wawra" dokonuje nie byle jakiego wyczynu: podpala bezkarnie w biały dzień na pl. Piłsudskiego wielkie drewniane „V"; wiadomość o tym wnet obiega miasto.

Dużą popularnością cieszyła się w Warszawie w owym czasie konspiracyjna Antologia poezji podziemnej opracowana przez Stanisława Miłaszewskiego i Jana Janiczka pod pseudonimem „Narcyza Kwiatka". W tej niewielkiej książeczce opublikowano m.in. 15 wierszy poświęconych obronie Warszawy we wrześniu 1939: wśród nich - krążące już poprzednio w rękopisach: Alarm - Słonimskiego, Ulicę Opaczewską - Janiczka, Mogiłkę na skwerze - Hulewicza oraz Barykadę nieznanego autora, której końcowa zwrotka doskonale trafiała w nastroje mieszkańców stolicy:

Chociaż czołgi przebrzmiały, choć bomby przewyły

I śmierć z dymem pożarów nad miastem się przędzie -

Wróg nie przeszedł, nie zwalczył, nie posiadł tej siły

Barykady nie zdobył i jej nie zdobędzie.

Konspiracyjne pismo „Żołnierz Polski w Kampanii Wrześniowej" wydawane od r. 1940 jako dodatek do tajnych „Wiadomości Polskich" przynosi stale ciekawe relacje polskie i niemieckie z przebiegu kampanii wrześniowej.

Prasa podziemna wzywa w r. 1941 - podobnie jak i w roku ubiegłym - do uczczenia rocznicy września przez wstrzymanie się od kupna czasopism niemieckich i gadzinowych (w języku polskim) w dniach 30 i 31 sierpnia oraz 1 września, a także do manifestacyjnego nieopuszczania mieszkań w niedzielę 31 sierpnia w godzinach od 16 do 19. W setkach warszawskich domów rocznica ta jest rzeczywiście obchodzona w gronie rodziny i przyjaciół, nierzadko w formie zakonspirowanych wieczorów i zebrań literackich.

1 września 1941 roku o świcie dziewczęta z organizacji „Wawer" składają kwiaty na grobie Nieznanego Żołnierza. „Wawerczycy" kolportują ulotkę okolicznościową O czym każdy Polak pamiętać powinien.

W drugą rocznicę kapitulacji Warszawy „Biuletyn Informacyjny" (z dnia 25 IX 1941) przypomina w artykule wstępnym:

[...] Co to się działo właściwie w tych potwornych wrześniowych dniach w Warszawie? Jakie imię nadać temu zjawisku, przed którym wstrząśnięty i oszołomiony staje duch ludzki! Bo obrona w najstraszniejszych warunkach fizycznych - to tylko część zjawiska. Drugą jego częścią - jest stan ducha obleganych, jest to jakaś niesłychanie rzadka w dziejach chwila całkowitego zespolenia serc obrońców w jeden nierozdzielny i potężny płomień uniesienia bohaterskiego, poświęcenia bez granic, zaciekłości szaleńców. Ani jednego fałszywego tonu - wśród tego półtoramilionowego skupiska mężczyzn i kobiet, starców i dzieci, żołnierzy i cywilów, nędzarzy i bogaczy, rannych i tych, którzy na rany każdej chwili czekali. [...] Duch polski i polskie dzieje otrzymały z krwi i uniesienia bohaterów wrześniowych tak potężny zastrzyk mocy narodowej - że starczy go dla dziesiątków pokoleń na prace w wojnie i pokoju.

W trzecim roku wojny rocznica wrześniowa święcona jest w Warszawie w obliczu wydarzeń przełomowych dla losów Europy. Niemcy zajęli Kaukaz, sforsowali Don, dotarli do Wołgi na północ od Stalingradu. Są to jednak już ostatnie tygodnie ich sukcesów na froncie wschodnim.

Ciąg dalszy – część II

„Tygodnik Powszechny" (Kraków)

Nr 40 / 5. 10. 1958 r.

Tymczasem w Warszawie trwa nieprzerwanie od 22 lipca 1942 r. wielka akcja wyniszczenia ludności getta. W ciągu sierpnia i pierwszych dni września wywieziono, pod pretekstem wysiedlenia na Wschód, ponad 300000 mieszkańców dzielnicy żydowskiej do komór gazowych obozu zagłady w Treblince. Lotnictwo radzieckie dokonuje w tym czasie dwukrotnie nocnych nalotów na Warszawę: z 20 na 21 sierpnia i z l na 2 września 1942 r. Oba te naloty powodują w mieście liczne pożary i uszkodzenie ogółem 150 domów, przede wszystkim na Woli. Uszkodzenie obiektów niemieckich w forcie Bema i w rejonie dworców na Pradze wpływa w konsekwencji deprymująco na nastroje funkcjonariuszy hitlerowskich. Lotnictwo alianckie bombarduje intensywnie w nocy z 1 na 2 września Zagłębie Saary, z 2 na 3 września - Karlsruhe, z 4 na 5 września - Bremę, z 6 na 7 września - Zagłębie Ruhry, o czym informuje warszawiaków prasa podziemna.

Ruch podziemny w Warszawie rozwinął się znacznie w roku 1942 i okrzepł. Na podstawie decyzji gen. Sikorskiego organizacja wojskowa w kraju - Związek Walki Zbrojnej - przyjęła odtąd nazwę „Armia Krajowa". Trwa akcja scalania różnych mniejszych formacji podziemia. Równocześnie powstają - Polska Partia Robotnicza i Gwardia Ludowa. Wzmaga się natężenie działalności konspiracyjnej we wszelkich jej przejawach.

Z okazji trzeciej rocznicy września organizacja „Wawer" rozrzuca w mieście 30000 ulotki Ludu Warszawy! Równocześnie rozlepiono na murach 4000 egzemplarzy nalepki rysunkowej, przedstawiającej kościotrupa ze swastyką i tekstem Deutschland kaput!

    Cała polska prasa konspiracyjna poświęca w r. 1942 rocznicy walk wrześniowych obszerne wypowiedzi okolicznościowe, zwracając uwagę, podobnie jak i w latach poprzednich, na szczególne znaczenie moralne obrony obleganej Warszawy:

Warszawa broniła nie tylko swojego honoru! - czytamy w „Biuletynie Informacyjnym" (1 X 1942) w artykule Dni chwały. – Dużo by pisać o moralnym znaczeniu jej obrony. Radio Warszawy głoszące słowami jej Prezydenta, pieśnią Warszawianki, że jeszcze walczymy, że wojna trwa, że koniec będzie zawsze zwycięstwem dobra nad złem, sprawiedliwości nad bestialstwem - stało się głosem krzepiącym serca i nie pozwoliło nawet na chwilowe załamanie klęską. Zobaczyliśmy na przykładzie Warszawy, jak należy walczyć, i przykład jej zrozumieliśmy. I nie tylko my. Świat cały, który do dni wrześniowych ustępował przed germańską przemocą, ocknął się. Polska - powiedział Roosevelt - stała się natchnieniem świata. Obrona Warszawy była natchnieniem Polski.

Katolicki miesięcznik konspiracyjny „Prawda" stwierdza w konkluzji artykułu Bilans trzyletni (w nr. z września 1942):

Na naszych oczach realizuje się wizja Stefana Starzyńskiego z września 1939. Dostrzegamy ją wszyscy: „...Poprzez zgliszcza niemieckich miast maszerują oddziały angielskie, polskie i amerykańskie, by traktatem pokojowym zawartym w Berlinie naprawić błąd popełniony przez Jerzego Clemenceau i zabezpieczyć sprawiedliwość Europie i światu". Niech w chwilach ciężkich, kiedy groza i terror hitlerowski utrudnia nam oddech w piersiach, wizja ta dopomoże nam do wypowiedzenia słowa, które się staje: Polska!

*   *   *

W lecie 1942 roku zorganizowano po raz pierwszy dla uczczenia rocznicy września konkurs literacki na pamiętnik [z] oblężenia Warszawy, dostępny dla każdego czytelnika prasy konspiracyjnej. Było to wydarzenie jak naonczas bez precedensu, nawet w bujnym życiu warszawskiego podziemia. Trudności organizacyjne i techniczne tego rodzaju konkursu w warunkach konspiracyjnych mogły się wydawać nie do przezwyciężenia. Już sam pomysł ogłoszenia konkursu był wyrazem wyjątkowo optymistycznej wiary w zainteresowanie społeczeństwa warszawskiego tą imprezą. Inicjatorem j ej był Aleksander Kamiński („Hubert"), redaktor naczelny „Biuletynu Informacyjnego", a zarazem szef Biura Informacji i Propagandy Okręgu Warszawskiego AK i - w jednej osobie - komendant Organizacji Małego Sabotażu „Wawer". Konkurs miał na celu uzyskanie i ocalenie od zapomnienia materiałów pamiętnikarskich, które stanowiłyby cenny dokument społeczny wrażeń, nastrojów i poglądów autorów o przeżytym przed trzema laty oblężeniu Warszawy.

Zaczęło się od krótkiego komunikatu w „Biuletynie Informacyjnym" z dnia 18 VI 1942 r.

W związku ze zbliżającą się rocznicą wrześniową Redakcja „Biuletynu" oraz KORP ogłaszają konkurs na pamiętnik oblężenia Warszawy. Wielkość pamiętnika nie powinna przekroczyć 24 stron druku formatu „Biuletynu". Termin nadsyłania pamiętników upływa 20 lipca. Przyznane będą dwie nagrody: I - 1000 zł, II - 500 zł. Rękopisy są własnością „Biuletynu" i KORP-u. Zastrzega się prawo całkowitego lub częściowego wykorzystania w druku lub na powielaczu każdego z nadesłanych pamiętników. Pisać należy na maszynie lub bardzo czytelnie ręcznie. Pamiętniki opatrzone godłem - kierować do Redakcji „Biuletynu". Odbiór - będzie kwitowany w dziale ofiar. Wynik konkursu zostanie ogłoszony w numerze „BI" z 6 sierpnia. W pamiętniku należy uwzględniać zarówno fakty (osobiście obserwowane lub całkowicie pewne), jak i przeżycia (szczere, podane bez silenia się na „styl").

Już w numerze „Biuletynu" z 9 lipca znajdujemy potwierdzenie odbioru jednej pracy konkursowej. Podobne potwierdzenie ogłoszono również w numerach 28 z dnia 16 lipca, 29 z dnia 23 lipca i 30 z dnia 30 lipca z 1942. Ogółem pokwitowano w tych numerach odbiór 16 prac, dalsze jednak napływały jeszcze po terminie; pokwitowania ich odbioru znajdują się w numerach „BI" z 13 sierpnia i z 3 września 1942. Był to imponująco poważny plon konkursu. W skład komisji konkursowej wchodziły – oprócz Aleksandra Kamińskiego - m.in. Halszka Buczyńska („Halszka", „Stryjenka")², publicystka, kierowniczka komórki „Sztuka"³ działającej w ramach BIP Okręgu Warszawa, oraz Maria Straszewska („Anna"), polonistka, sekretarka KOPR-u⁴ i „BI". Członkowie jury zapoznawali się indywidualnie ze wszystkimi rękopisami pamiętników dostarczanymi przez sieć kolportażową „Biuletynu" i punktowali je. Pierwsze nagrody przyznane zostały jednogłośnie. Oficjalny komunikat o wyniku konkursu na pamiętnik oblężenia Warszawy ogłoszony został - zgodnie z zapowiedzią - w nr. 31 „BI" z dnia 6 sierpnia 1942:

Komisja Konkursowa po przeczytaniu 16 nadesłanych na konkurs pamiętników orzekła, iż żaden z nich nie jest dość pełny, aby sam jeden mógł zobrazować całokształt przeżyć miasta i jego mieszkańców. Większość jednak daje z obranych punktów informacyjnych wierny i szczegółowy obraz tego, co się działo. Wobec powyższego Komisja zdecydowała zarówno pierwszą, jak i drugą nagrodę podzielić. Pierwszą nagrodę między K. J. i XY (każdy - po zł 500), oraz drugą nagrodę między W. i Tura (każdy po 250 zł). Kwoty powyższe skierowane zostają do wymienionych osób tą samą drogą, jaką wpłynęły nagrodzone pamiętniki. Poza tym Komisja wyróżnia pamiętniki oznaczone godłami Jur, Dołega, Cywil, Boruta, Jerzy, Świadek i Słonecznik.

Równocześnie zapowiedziano wydanie we wrześniu 1942 r. drukowanej broszury pt. Pamiętniki z oblężenia Warszawy, zawierającej fragmenty nagrodzonych i wyróżnionych prac oraz osobnej Kroniki warszawskiej dni wrześniowych, ilustrowanej również fragmentami z pamiętników konkursowych. Opracowanie redakcyjne obu tych publikacji powierzył Aleksander Kamiński - Halszce Buczyńskiej, która w krótkim czasie zadanie to wykonała, wykorzystując 20 pamiętników, w tym również i takie, które wpłynęły po terminie i nie byty brane pod uwagę przy rozdziale nagród.

Ciąg dalszy – część III

„Tygodnik Powszechny" (Kraków)

Nr 40 / 5. 10. 1958 r.

Ostatecznie Pamiętnik z obrony Warszawy ukazał się już we wrześniu 1942 r., w trzecią rocznicę obrony Warszawy. Tak więc w ciągu kilku tygodni od chwili rozpisania konkursu zdołano uzyskać pokaźną ilość interesujących wspomnień, ocenić je, ogłosić wyniki konkursu i wydać drukiem wybrane pamiętniki.

Broszura w objętości 56 stron druku w formacie 17,5 x 12 cm, w kartonowej okładce ozdobionej na stronie tytułowej i na odwrocie książeczki ładnymi drzeworytami - rozprowadzana była we wrześniu w cenie 5 zł za egzemplarz nie tylko wśród czytelników prasy podziemnej, lecz również wśród bywalców warszawskich księgarń i antykwariatów. Pamiętnik z obrony Warszawy można było więc nabyć „spod lady" zarówno u Antoniego Trepińskiego w antykwariacie „Logos" na Mazowieckiej 4, jak u Tadeusza Sokołowskiego w antykwariacie Arcta na Nowym Świecie. Krążył z egzemplarzami tego wydawnictwa w neseserku, ukrywający się wówczas przed gestapo, kierownik księgarni Arcta - Piotr Hniedziewicz, rozprowadzał tę broszurę znawca i zbieracz varsavianów, a zarazem ofiarny kolporter wydawnictw tajnych, Wacław Błażejewski; w witrynie Trzaski i Everta na Krakowskim Przedmieściu pojawiła się zaś ta książeczka - rzecz to trudna do uwierzenia - pomiędzy innymi „normalnymi" książkami, ciesząc oczy wtajemniczonych, a nie zwracając jakoś uwagi Niemców.

Na pierwszej stronie broszury opublikowano kilkunastozdaniowe wyjaśnienie dotyczące konkursu, zakończone stwierdzeniem:

Czytelniku. Publikacja ta jest zbiorową pracą wielu ludzi i bezcennym dokumentem niezłomnej postawy naszego narodu w najtragiczniejszych chwilach. Niech krąży więc z rąk do rąk. Po przeczytaniu oddaj przyjacielowi, nie niszcz jej i nie chowaj pod kluczem. KOPR

Na str. 2 opublikowano Wstęp pióra Halszki Buczyńskiej; na str. 3-18 fragmenty z nagrodzonego I nagrodą pamiętnika pod godłem XY, którego autorką była -jak się okazało - żona oficera przebywającego w niewoli niemieckiej - Anna Jachnina. Na str. 18-34 znajdują się Urywki z pamiętnika cywila, nagrodzone wspólnie pierwszą nagrodą (godło KJ); na str. 34-41 - Wspomnienia żołnierza, nagrodzone drugą nagrodą podpisane „Artur Tur"; na str. 41-44 fragmenty wyróżnionego pamiętnika „Jura" pt. Powrót do obleganej stolicy', na str. 44-45 wyróżniony fragment „Cywila" pt. Na kolonii, na str. 45-46 fragment pamiętnika „Jerzego" pt. Pierwszy warszawski batalion ochotniczy, na str. 46-49 fragmenty pt. Radio i Warszawska ulica z pracy pod godłem „Dies Irae"; na str. 49-51 [zamieszczono] nagrodzoną Kartkę z pamiętnika - godło „W"; na str. 51-53 Harcerkę w czołówce – Haliny G.; na str. 53-54 Najtragiczniejszy dzień wojny - „Czternastolatki"; na str. 54-55 wyróżnioną Warszawa czeka - „Jura". Na niezadrukowanej str. 56 znajduje się sygnet wydawniczy TWZW (Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze).

Równocześnie z tą broszurą ukazała się - także staraniem KOPR-u - 32-stronicowa książeczka pt. Warszawa w ogniu. Kronika dni wrześniowych. Zestawił Nemo (Warszawa 1942, cena 3 zł). Broszurka ta, wydana w formacie 17,5 x 12,5 cm, zawiera zestawienie najważniejszych faktów z przebiegu oblężenia Warszawy, poparte komunikatami Naczelnego Dowództwa i dowództwa Obrony Warszawy oraz wiadomościami radiowymi z owych dni, a także fragmentami pamiętników nadesłanych na konkurs.

Na str. 2 broszury znajduje się krótkie wyjaśnienie dotyczące charakteru wydawnictwa, a podpisane przez KOPR, na str. 3-32 chronologiczny przebieg wydarzeń od 29 sierpnia 1939 (pierwotnego terminu mobilizacji) do dnia 27 września 1939. Broszura kończy się słowami: „Warszawa padła w 1939, ale się nie poddała i nigdy nie podda". Autorką tego cennego opracowania była również Halszka Buczyńska, ukryta pod pseudonimem „Nemo".

Oryginalne egzemplarze manuskryptów nadesłanych na konkurs pamiętników - przepadły niestety w toku późniejszych wydarzeń w Warszawie. Wiadomo jest, że ocalało z tych prac tylko tyle, ile zdołano opublikować w obu książeczkach.

Jak wspomina obecnie Halszka Buczyńska - wszystkie pamiętniki nadesłane na konkurs, mimo różnej wartości literackiej, były faktograficznie bez zarzutu i wskazywały na niezmiernie dobrą wolę autorów, rzetelność w traktowaniu tematu i prawdziwy pietyzm dla niedawno minionych wydarzeń bohaterskiego września.

*   *   *

W r. 1943 obchodzono w Warszawie czwartą rocznicę września w sprzyjającym momencie pomyślnej kontrofensywy na froncie wschodnim, lądowania aliantów na Sycylii i Sardynii oraz dotkliwego bombardowania Niemiec, a niebawem i kapitulacji Badoglio we Włoszech. Nic więc dziwnego, że warszawiacy uważają tę rocznicę za ostatnią już obchodzoną w warunkach okupacji. Świta nadzieja na niedaleki koniec wojny.

Dzień 1 września uczczono w r. 1943, nie tylko w samej Warszawie, ale także w wielu miastach i miasteczkach okręgu warszawskiego (ponadto również i w Krakowie), nazwaniem przez podziemie ulic lub placów imieniem poległego niedawno gen. Sikorskiego, przy czym zerwano tabliczki z napisami niemieckimi i zawieszono nowe - polskie. W końcu września zaś, w rocznicę kapitulacji Warszawy, dokonano w stolicy swoistej manifestacji, przemianowując jednej nocy kilka ulic i wywieszając odpowiednie tabliczki, m.in. al. Jerozolimskie na al. Gen. Sikorskiego, pl. Bankowy na pl. Starzyńskiego, ul. Wronią na ul. Niedziałkowskiego, ul. Wspólną na ul. Polski Podziemnej, ul. Graniczną na ul. Obrońców Warszawy i ul. Zielną na ul. Obrońców Westerplatte.

*   *   *

Prasa podziemna podaje szereg informacji o uroczystych obchodach czwartej rocznicy napaści niemieckiej na Polskę, odbytych w świecie, o depeszach okolicznościowych króla Jerzego VI, prezydenta Roosevelta itd.

Ostatnia rocznica września 1939 przypadła w trzydziestym drugim dniu Powstania Warszawskiego, w chwili, gdy w gruzach leżała już Starówka, gdy oddziały gen. Reinefartha po rzezi Woli wypaliły aż do piwnic setki domów w zachodniej części miasta, gdy stolica po raz drugi w latach wojny ponosiła najcięższe ofiary krwi, nieporównanie większe tym razem i jeszcze boleśniejsze niż ofiary z września 1939 r.

^PRZYPISY:

¹ Witold Hulewicz, poeta i tłumacz, redaktor popularnego pisma konspiracyjnego „Polska Żyje", aresztowany przez gestapo za działalność niepodległościową, został rozstrzelany na Palmirach 12 czerwca 1941 r.

² Aresztowana potem przez gestapo 21 kwietnia 1943 r. w związku z inną sprawą, przebywała aż do końca wojny w więzieniach niemieckich.

³ Komórka organizacyjna w ramach BIP-u Okręgu Warszawa, której zadaniem było skupienie niewielkiego grona artystów (literatów, aktorów, plastyków) w służbie propagandy antyniemieckiej i oddziaływania na społeczeństwo środkami artystycznymi (piosenki, karykatury, tajny teatr kukiełek).

⁴ KOPR to skrót wyrazów „Komisja Propagandy", używany jako symbol do oznaczania produkcji wydawniczej (drukowanej lub powielanej) BIP-u Okręgu Warszawskiego AK.