„Gazeta Wyborcza” (Warszawa)

Nr 40, 16. – 17. 02. 2002 r.

Przeczytaj ten tekst, nie patrząc na zakończenie, i odpowiedz, o kim mowa

W dyskusjach o PRL-u młodzi nieprzejednani często mówią: Wszyscy się umoczyli. A jak nie, to dlatego, że nic nie robili. Kto nie obalał ustroju siłą, ten niewiele różni się od czerwonego. Oczywiście tak nie jest i jest wielu ludzi, którzy śmiało mogą wnukom pokazać swoje CV. Gdyby ktoś wątpił, przygotowaliśmy biogram naszego bohatera. Nazwijmy go XYZ.

1. Przede wszystkim - trzeba mieć trochę szczęścia. Wychowanie w dzieciństwie dostajemy od dobrego Pana Boga lub przypadku. Nasz XYZ miał szczęście dorastania w zacnej, mieszczańskiej rodzinie. Żadna Dulska i zakłamanie, tylko praca, uczciwość, dzień święty święcić, czcić ojca i matkę swoją. Chodził do bardzo dobrej szkoły. To znaczy nie takiej, gdzie nauczyciele byli z uczniami na "ty" i traktowali ulgowo. Nie - nauczyciele dużo wiedzieli i jeszcze więcej wymagali. A dyrektor był takim dziwakiem, że tępił donosicielstwo.

Ojciec był wysokim urzędnikiem bankowym, ale do wszystkiego doszedł "tymi ręcami". Najpierw był nieuczonym chłopem, który wywędrował do miasta za chlebem. Doszedł do tak ważnego stanowiska, że posiadał jedną z części klucza do skarbca Banku Polskiego. Młody XYZ nie spał po nocach, marząc o pozostałych częściach klucza, ale za to w dzień ojciec powtarzał mu: "Jest mi obojętne, skąd kto pochodzi. Musi być uczciwy - i to wystarczy".

I to XYZ-owi wystarczyło. Na całe życie.

2. Jest zatem zacny dom rodzinny. Czas na szczepienie. Niestety, w przypadku naszego bohatera szczepionki nie ma. Jest bowiem permanentnie chory na Polskę. Choć nigdy nie popadnie w obłęd patriotycznej tromtadracji czy syndromu Lucusia wypisującego bojowe hasła na drzwiach toalety, to jednak choroba jest oczywista.

Zamachnął się na ojczyznę brunatny bandyta? XYZ, jak tylko może, zaczyna knuć przeciwko niemu w Armii Krajowej, choć cały czas podkreśla, że nie należy do odważnych.

Zamachnął się na ojczyznę czerwony bandyta? XYZ natychmiast, jak tylko może, zaczyna knuć przeciwko niemu w 1945 w antysowieckiej organizacji NIE oraz w oddziale informacji i propagandy Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj.

Dorwał się do władzy pachołek czerwonego bandyty? XYZ natychmiast, jak tylko może, zaczyna knuć przeciwko niemu wszędzie, gdzie tylko może. Wszędzie i zawsze wpycha nogę w choćby ledwie wpółotwarte drzwi. Pojawia się w roku 1945 cień szansy na demokratyczne wybory? XYZ staje w szeregach partii chłopskiej - bo innej legalnej i opozycyjnej partii nie było - i redaguje mikołajczykowską "Gazetę Ludową", jedyny sprzeciwiający się komunistom dziennik w powojennej Polsce. Oczywiście tytuł ten cenzurowano, ograniczano, wreszcie ubito, a sam XYZ zapłacił wolnością za wolne dziennikarstwo.

3. Jak ktoś tak się stawia całe życie, to dostaje w tyłek na każdym zakręcie. XYZ wie, że trzeba umieć płacić za swoje. I to nie skreśleniem z listy uprawnionych do wyjazdu na wczasy w Bułgarii. Nasz XYZ co poszalał na wolności, to trafiał za kraty. Zamykali go hitlerowcy, staliniści i komuniści z ludzką twarzą. Siedział w Oświęcimiu. W PRL po raz pierwszy od listopada 1946 do kwietnia 1948 - właśnie za redagowanie wspomnianej "Gazety Ludowej" PSL-u i współpracę z legalną opozycją polityczną. Po raz drugi - od grudnia 1949 do sierpnia 1954, kiedy to został skazany na osiem lat za szpiegostwo, którym to mianem określano wówczas każdą niemile przez władze widzianą działalność. Wyrok uchylono w 1955 r. Siedział też po kilkanaście godzin za Gomułki, za Gierka i kilka miesięcy za Jaruzelskiego.

Lata spędzone w więzieniu nauczyły go, co w życiu jest naprawdę ważne. Współinternowanych w Jaworzu, rozpaczających, że święta spędzają bez rodziny, pouczył z uśmiechem: "Po raz dziewiąty w życiu spędzam Boże Narodzenie w więzieniu. Można to przeżyć i pozostać sobą. (...) Nie życzę wam przede wszystkim, żebyśmy szybko wrócili do domu, choć każdy z nas by tego bardzo chciał. Życzę wam, abyście wrócili do domu w takiej kondycji, by móc waszym żonom, dzieciom i wszystkim waszym przyjaciołom spojrzeć w oczy".

4. Imponuje jego postawa za kratami. Owszem, odmowa zeznań, nieugiętość, a nawet hardość - na to stać tylko bohaterów nie tylko w patriotycznej literaturze. Ale żeby znosić to ze spokojem i pogodą ducha? Powtarzać sobie: Mam ogromne szczęście?

Trafia do Oświęcimia z numerem 4427. O mało nie umiera. Codziennie widzi śmierć innych. Nie przeklina jednak swojego losu: "Moje myślenie szło w kierunku innym. Nie przelałem krwi. Miałem szczęście - jak często w moim życiu". Nie myśli o zemście, bo wie, że zemsta nie jest zwycięstwem. Jest porażką.

5. To kolejna istotna cecha: jest asertywny po polsku. Czy go kto pyta, czy nie - zawsze władzy totalitaryzmów mówi: nie.

Nasz wirtualny XYZ od początku lat 60. pojawia się na zebraniach dyskusyjnego Klubu Krzywego Koła. I choć nigdy nie staje się członkiem Klubu, to jednak na tyle intensywnie knuje, że w styczniu 1962 otrzymuje nagrodę Klubu przyznawaną "za zasługi dla kultury narodowej" - czym do dziś się szczyci. Jak było do przewidzenia - w kilka miesięcy później władze zakazały działania Klubu.

Bywało i gorzej. 1 października 1970 do mieszkania XYZ-a na Mokotowie przyszło aż osiemnastu smutnych panów. Rewizja trwała 27 godzin, a esbecy przekartkowali 15 tysięcy książek! Do tego doszło wielogodzinne przesłuchanie pod zarzutem szpiegostwa. W tamtych czasach trudno wyobrazić sobie poważniejsze oskarżenie. Skończyło się na codziennych wezwaniach na SB, a potem nadszedł Grudzień '70 i władza miała poważniejsze problemy niż opozycyjni "gęgacze".

Ubocznym skutkiem był kolejny, kilkuletni zakaz wyjazdów zagranicznych oraz esbecka fałszywka, że XYZ kolaborował z Niemcami. Wspomina: "Wdarłem się podstępem, machając starą legitymacją Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, do generalnego prokuratora Czubińskiego i zażądałem śledztwa; miałem prawo podpisywać czeki PEN Clubu, i skoro ktoś sfałszował mój podpis, to może sfałszować dokumenty finansowe. Wkrótce śledztwo umorzono »z powodu niewykrycia sprawcy«, ale fałszywki się też skończyły".

A co w latach 70.? W normie: XYZ poręcza za Mirosława Chojeckiego (szefa podziemnego wydawnictwa NOWA aresztowanego pod kryminalnym zarzutem), wykłada na Latającym Uniwersytecie, podpisuje protesty.

6. XYZ zawsze jest w opozycji wobec PRL. Ale nie czeka na powrót generała na białym koniu ani nie obala ustroju, śpiewając "My, pierwsza brygada" przy jednoosobowym ognisku. Gdy w 1976 powstaje Polskie Porozumienie Niepodległościowe, niewielka, ale opiniotwórcza konspiracyjna grupa polityczna, która XYZ-owi zaproponowała współpracę, ten najpierw długo sprawdzał, czy aby konspiratorzy nie są dużymi dziećmi. "Nie chciał trafić do więzienia za bzdury" - opowiadał Zdzisław Najder.

Jego zdrowy rozsądek przydawał mu się całe życie. Gdy pytano go, człowieka religijnego, czy brakuje mu inwokacji do Boga w nowej Konstytucji III RP, trzeźwo odparł: "Pamiętam, jak w 1947, w pierwszym Sejmie PRL, klub PPS opierał się wprowadzeniu do roty przysięgi poselskiej słów »Tak mi dopomóż Bóg«, natomiast klub PPR poparł tę rotę. Bo co im była za różnica? Jak się patrzy na takie rzeczy za jednego życia, to człowiek uważa, że same sformułowania, hasła nie znaczą wszystkiego".

Ciąg dalszy – część II

„Gazeta Wyborcza” (Warszawa)

Nr 40, 16. – 17. 02. 2002 r.

7. Mówiąc serio: w przeciwieństwie do tych, którzy stracili zdrowie, walcząc z PRL-em w kolejkach do mięsnego i teraz domagają się odszkodowania od niepodległej Rzeczypospolitej, nasz XYZ faktycznie w PRL stracił niemało zdrowia i okazji do kariery. Czy zatem - gdy stał się dygnitarzem - zaczął gnębić swoich krzywdzicieli?

Nie, bo XYZ nie jest pamiętliwy. Kiedy jako jeden z pierwszych dostał od Instytutu Pamięci Narodowej akta, które zbierała na niego bezpieka, powiedział, że chce poznać nazwiska donosicieli, ale nie zamierza tego rozgłaszać. Gdy już media powiedzą, o tym, że on wie, to i "oni będą wiedzieli, że swoje wiem".

8. Jednak XYZ ma dobrą pamięć. Można rzec - w miarę upływu czasu coraz lepiej pamięta to, kto postąpił podle, a kto chwalebnie.

Pamięć o Powstaniu Warszawskim (był wtedy redaktorem naczelnym powstańczego biuletynu) stała się jednym z jego powojennych dobrowolnych obowiązków. Przypomnijmy, że władze PRL wiedzę o Powstaniu potwornie zakłamywały.

Gdy tylko choć częściowo można było zwrócić powstańcom dobre imię, w sierpniu 1957 na łamach "Tygodnika Powszechnego" XYZ natychmiast uczciwie przypomina Powstanie. A gdy pojawia się powieść Romana Bratnego "Kolumbowie", przenikliwie pisze: ,,Czy to prawdziwy obraz, czy karykatura akowskiego pokolenia?". W 1979 cenzura tnie mu tekst o Sierpniu '44, bo władze uważały, że prawo do tradycji mają jedynie komuniści. Dlatego najsłynniejsze dzieło XYZ-a, fundamentalne dla historii okupacji i Powstania "1859 dni Warszawy" (1974) było, jak zauważył prof. Aleksander Gieysztor, spłaceniem długu żywych wobec poległych.

9. XYZ zawsze rozrabiał jak góral na weselu. Kiedy w latach 60. władze skazywały na więzienie za samo pisanie do paryskiej "Kultury", nasz XYZ zorganizował wręcz pocztę kurierską Warszawa - Maisons-Laffitte. A Giedroyc nawet nie wiedział, że wszystkie teksty Kisiela - w tym słynna, znienawidzona przez Gomułkę, powieść "Widziane z góry" - docierały do niego za pomocą owej poczty.

Raz Jan Józef Lipski napomknął: "Władysław Bieńkowski chciałby coś wydać w »Kulturze«...". - "Przecież ja nie mam kontaktu z »Kulturą«" - odpowiedział XYZ. Ale maszynopis wziął i kilka tygodni później ukazały się w Paryżu "Motory i hamulce socjalizmu". Była to sensacja - niedawny bliski współpracownik Gomułki, nadal mieszkający w Warszawie, krytykuje swoich byłych towarzyszy.

XYZ lubi podkreślać, jaki to z niego typowy intelektualista. Tyle, że gdy UB aresztowało go w Krakowie, potrafił w samochodzie napisać kartkę do przyjaciela i wyrzucić ją koło poczty. I kartka doszła!

Tak, może i jest z niego intelektualista, ale nie w potocznym rozumieniu człowieka z głową w chmurach, który wywraca się o własne kapcie. Może to i dobrze, że mimo rozlicznych talentów nigdy nie zagrał w teatrze. Hamlet w jego wykonaniu, zamiast snuć monologi, wyciąłby w pień wrogów.

10. XYZ jest człowiekiem bardzo dowcipnym, choć niektórzy mawiają też, że ma po prostu niewyparzony jęzor. Na pytanie, co sądzi o desygnowanym na premiera Włodzimierzu Cimoszewiczu, odpowiedział: "Jest przystojny". Albo: "Kilka miesięcy temu Marian Piłka spytał mnie: Dlaczego pan nie jest z nami, w ZChN? - A czy nie wystarczy, że pan tam jest? - odpowiedziałem".

Gdy na prośbę prezydenta Wałęsy zasiadł w rządzie SLD-PSL, zapytano go: "Był pan członkiem PSL po 1945; czy została panu jakaś sympatia do tej partii?". "Do PSL Mikołajczyka? Oczywiście!" - odpowiedział natychmiast.

11. Właśnie na przykładzie tej zalety łatwiej można dostrzec jego wady. Choćby gadulstwo, które bywa przyczyną wielu gaf. Jak na szefa dyplomacji - za wielu.

Pierwszą palnął już w kilka dni po zostaniu ministrem w rządzie Oleksego. Ujawnił wówczas, że Polska sprzeda Iranowi - będącemu na czarnej liście krajów popierających terroryzm - czołgi. Nowy rząd - powiedział - "sfinalizuje decyzje rządu Waldemara Pawlaka, aby skończyć z takimi transakcjami".

Beształ demokratę Clintona za miękkość wobec Rosji: "Dotychczasowy postęp w stosunkach z Rosją został dokonany za prezydentury Republikanów, Nixona, Reagana i Busha. Twardy, wyraźny język - oto czego nam potrzeba".

Jeszcze łatwiej przychodziło mu dezawuowanie kolegów z własnego rządu. XYZ podważył oficjalne stanowisko premiera w sprawie terminu przystąpienia do UE, dając do zrozumienia, że nie musi to być wcale rok 2003. Następnie wyznał polskim dziennikarzom, że do Brukseli przyjechał "w ścisłej konspiracji" i "poza programem", aby dowiedzieć się, co może czekać Polskę w najbliższym czasie. Była to chyba pierwsza konspiracyjna konferencja prasowa.

Podczas kolejnego konfliktu Wałęsy z Oleksym, pytany o stanowisko, powiedział: "A ja nic nie uważam, ja się przyglądam", jakby posada ministra była lożą w teatrze.

Najsłynniejsza wpadka tyczyła Oleksego po oskarżeniu go o szpiegostwo na rzecz Rosji. XYZ powiedział: "Jeśli pięciu ludzi dostanie po 25 lat, to będzie w porządku, ale jeśli nic się nie stanie, to w oczach zagranicy możemy pożegnać się z wizerunkiem cywilizowanego kraju, państwa prawa".

Osobliwy wyznacznik cywilizowanego kraju, zwłaszcza w ustach więźnia Oświęcimia i komunistycznych kazamatów.

12. Gdy jednak za mielenie ozorem można było siebie lub innych wysłać za kraty, XYZ milczał jak grób. Najpiękniej widać to na przykładzie 25-letniej (!!!) współpracy z Radiem Wolna Europa. Prowadził tam ważne cykle: "Za kulisami", "Ludzie UB", "Narodziny PAX-u" czy "Metody i praktyki Bezpieki w pierwszych latach dwudziestolecia", które wielokrotnie potem wydawano w drugim obiegu jako anonimowego autora "Dzieje Bezpieki... w 40-leciu". I przy tym zaangażowaniu w RWE nazwisko autora znali tylko Tadeusz Żenczykowski, Jan Nowak-Jeziorański i amerykański dyrektor. Ba, gdy XYZ był przejazdem za granicą i dziennikarze RWE próbowali coś od niego wyciągnąć, udawał głupiego: "Z Wolną Europą to ja nie współpracuję".

Ciąg dalszy – część III

„Gazeta Wyborcza” (Warszawa)

Nr 40, 16. – 17. 02. 2002 r.

13. W świecie umoralniających bajek nie do pomyślenia byłoby, aby ktoś z tak kryształowym charakterem miał wśród pobratymców choć jednego wroga. Ale w polskiej rzeczywistości są prawdziwi Polacy. Od Ryszardów Bendera i Filipskiego, przez Waldemara Pawlaka, po Zygmunta Wrzodaka.

Dzięki temu XYZ może służyć za wykrywacz prawdziwych Polaków: poznać ich po tym, że mogą znieść wiele, ale nie sukces rodaka za granicą.

Gdy dostawał nagrodę od biskupa Essen, grupa profesorów z KUL napisała, że, po pierwsze, XYZ nie ma kwalifikacji moralnych. Po drugie, ludzi z kwalifikacjami do nagrody na KUL-u jest na pęczki.

Prawdziwy Polak umie też z bezlitosną logiką rzucić snop światła na prawdziwy życiorys XYZ-a. Senator Stanisław Ceberek: "Czy XYZ został wypuszczony z obozu koncentracyjnego Auschwitz za podpisanie współpracy z gestapo, czy innymi niemieckimi służbami specjalnymi?".

Z kolei Krakowski Klub "Gazety Polskiej" wystąpił do prokuratury o wszczęcie postępowania wobec XYZ-a za "obrazę narodu polskiego", tzn. za zdanie: "Dzisiejsi studenci za 10-15 lat będą posłami, ministrami, i to oni będą określać życie polskie, a nie ciemnota gdzieś na zapadłej prowincji, która opowiada głupstwa, a dobrze czytać i pisać nie umie".

XYZ-a poniósł tu optymizm. Za 10-15 lat w wśród posłów i ministrów nie zabraknie ciemnoty, która... i tak dalej.

Trzeźwo stąpający po ojczystej glebie Waldemar Pawlak umiejętnie oddzielił ziarno od plew: "Słuchałem wystąpienia z nasuwającymi się wątpliwościami - czy pan minister wystąpił jako polski minister, czy jako ekspert Unii Europejskiej i NATO".

Ryszard Ulicki nie bawił się w takie zawiłości dyplomatyczne i po robociarsku wygarnął, co myśli o wypowiedzi szefa polskiej dyplomacji, że boleje nad losem Niemców, którzy utracili strony ojczyste za Odrą i Nysą: "Minister puścił smrodliwego bąka. W sprawach narodu nie wolno pierdzieć. Przekonanie, że musimy wejść do Europy przez Bramę Brandenburską na kolanach, jest błędne".

Co o XYZ piszą w fabryce Ursus, pisać nie możemy, bo kibole Legii zarzucą nam plagiat.

14. Nasz bohater przyjaciół szukał zawsze wśród mądrych i uczciwych, a nie głupich i łobuzów. Ten towarzyski maksymalizm moralny w PRL był - jakby powiedziała pani socjolog Jadwiga Staniszkis - dysfunkcyjny. Wówczas nawet za winy odległych znajomych płaciło się własną skórą. Ale oto przed nami rocznik "Tygodnika Powszechnego" z 1946. XYZ napisał tam polemikę w sprawie wyroków śmierci wydawanych przez sądy podziemne. Następny jego tekst ukazał się dopiero w roku 1957. Potem przez wiele lat pisywał regularnie, z kolejną przerwą na przełomie lat 1981/82. Bo miał taki kaprys, że współpracował z "Tygodnikiem" tylko wtedy, gdy akurat nie siedział w więzieniu.

XYZ z właściwym sobie dowcipem tak tłumaczy swoje związki z krakowską redakcją: innym ubecja groziła usunięciem z państwowej posady, a "mnie nie było skąd wyrzucić, bo trudno wyobrazić sobie, jak SB nakłania Jerzego Turowicza, żeby pozbył się mnie z "Tygodnika<<".

15. Jak po przejściu wojny, Oświęcimia, Powstania Warszawskiego żyć bez nienawiści do Niemców?

XYZ: "Pierwszych Niemców poznałem jako załogę Oświęcimia. Zaraz po przyjeździe wyciągnęli jednego z nas, nauczyciela z Warszawy. Bili go, katowali, upadł cały zakrwawiony. W moim domu nikt mnie nigdy nie uderzył i pierwszy raz w życiu widziałem bitego człowieka. Stało nas wtedy na tym placu w Oświęcimiu pięć tysięcy mężczyzn i przypatrywaliśmy się temu. Nikt z nas nie zareagował. Są tacy, którzy przeżyli wojnę i lubią opowiadać, tak jak Andrzej Szczypiorski, że poznawali wtedy przyzwoitych Niemców. Ja poznałem samych koszmarnych".

Mimo takich doświadczeń XYZ wiedział, że w Niemcach należy dostrzegać ludzi, nie wrogów. A już na pewno po liście biskupów polskich ("Przebaczamy i prosimy o przebaczenie") nie można było trwać w rutynowej nienawiści. "Odwołanie się do inspiracji chrześcijańskiej było wtedy jedynym sposobem zmiany nastawienia społeczeństwa do Niemców. Nawet po latach prawdziwe pojednanie bez listu byłoby niemożliwe".

Nic więc dziwnego, że gdy zjawił się w Niemczech, kanclerz Kohl krzyczał do fotoreporterów: "Zróbcie nam ładne zdjęcie, bo to mój dobry przyjaciel!".

16. Aż boimy się przedstawić stosunek XYZ-a do postkomunistów, bo wtedy przedwcześnie wyda się, że naszą zagadkową postacią jest Antoni Macierewicz.

Kiedy prezydentem został Aleksander Kwaśniewski, XYZ, wówczas minister spraw zagranicznych, demonstracyjnie podał się do dymisji, chociaż nowy prezydent tego nie chciał.

- To była jedna z najsłuszniejszych decyzji w moim życiu - powiedział. - On [prezydent] mi powiedział, że moje odejście jest niezgodne z polską racją stanu. Odpowiedziałem, że niezgodne z polską racją stanu było to, że on kandydował.

Czy XYZ nie pomylił przypadkiem Kwaśniewskiego z Tymińskim?

XYZ obdarzony jest właściwościami profetycznymi. Odszedł ze stanowiska, bo "wiedziałem, jaka będzie przyszłość MSZ". Przyszłość oczywiście koszmarna: "Jeśli patrzy się więc, kto jedzie na placówki do tych krajów [należących do NATO], że są to także i łapsy notowane przez policję polityczną w tych krajach...".

Dziennikarka przeprowadzająca rozmowę upewnia się, czy dobrze usłyszała, czy naprawdę ktoś, kto jeszcze kilka tygodni temu był ministrem spraw zagranicznych, nazywa nowych ambasadorów własnej ojczyzny "łapsami". XYZ nie wycofuje się z tego sformułowania. Czy więc, pyta dziennikarka, XYZ uważa, że Polski z tego powodu nie przyjmą do NATO?

- Nie mówię, że nie przyjmą, ale mogą być z tym trudności, bo zachodni świat nie ścierpi, gdy politykę zagraniczną prowadzić będą Jaskiernia czy Oleksy.

Dziennikarka przytomnie zauważa, że żaden z nich nie prowadzi polityki zagranicznej.

- Na szczęście - na razie nie, bo nie udało się jednego z nich wysłać na ambasadora. Ale są gorsi.

- Dlaczego panu łatwiej przychodzi rozmawiać z Niemcami niż z polskimi postkomunistami?

- Jeśli, tak jak w RFN przez 30 lat, będą się kajać, przezwyciężać, jak potępią tamtą partię, jak miną dwa pokolenia, jak będę widział olbrzymią pracę wychowawczą uniemożliwiającą powrót totalitaryzmu - wtedy będę patrzeć inaczej.

- A w którym roku biskupi polscy powiedzieli: "Przebaczamy i prosimy o przebaczenie"?

- 20 lat po wojnie.

To gdzie te dwa pokolenia? A kiedy pan zaczął inaczej patrzeć na Niemców? Ile lat po wojnie?

- Na Niemców? Ja i na Polaków patrzę różnie. Liczni moi przyjaciele to byli członkowie PZPR. To najlepszy dowód, że ja nie patrzę w sposób zaciekły.

No tak, jesteśmy w domu. To nie Antoni Macierewicz, prędzej Lech Wałęsa, który zawsze umie wmówić, że powiedział co innego, niż powiedział. I że zawsze wszystko przewidział na rok z góry. Dla porządku przypomnijmy tylko, że polityka zagraniczna pod rządami SLD nie zakończyła się katastrofą, z przyjęciem Polski do NATO też jakoś poszło, a prezydent Kwaśniewski widać nieszczególnie się skompromitował, skoro bez kłopotów wygrał drugą kadencję.

- A może, panie profesorze, pan jest bardzo porywczy w sądach?

- Nie, ja jestem bardzo wytrwały w sądach. Jestem porywczy tylko w ich ekspresji.

Ciąg dalszy – część IV

„Gazeta Wyborcza” (Warszawa)

Nr 40, 16. – 17. 02. 2002 r.

17. Jeśli ktoś jeszcze ma wątpliwości, kim jest XYZ, to za chwilkę pojmie wszystko. Polaków pracowitych, odważnych, patriotycznych, dyskretnych, a nawet pozbawionych brzydkiego uczucia nienawiści - było i jest na szczęście wielu. On jednak w latach okupacji potrafił robić rzeczy, na które decydowali się naprawdę nieliczni.

O atmosferze, jaka wówczas panowała w niektórych środowiskach polskiego społeczeństwa, pisze się ostatnio wiele. Zagłada Żydów nie wszystkich martwiła, nieliczni decydowali się pomóc zagrożonym. Nasz bohater unika jednak zdecydowanego potępiania Polaków za tamten czas. Ma powody - nawet niektóre sztandarowe postacie obozu narodowego potrafiły wyjść poza swój standard myślenia. Tak było z Zofią Kossak-Szczucką. To ona jest autorką słynnej ulotki z 1942 roku, w której, upierając się, że Żydzi są "politycznymi, gospodarczymi i ideowymi wrogami Polski", z pasją protestowała przeciw Zagładzie i wzywała do pomocy zagrożonym. A nasz XYZ był pod jej wielkim wpływem. Wpływ Zofii Kossak był jedną z przyczyn, dla których zaangażował się w 1942 w powstanie Żegoty - Rady Pomocy Żydom. To jeszcze jedno z wielkich osiągnięć polskiego państwa podziemnego - w czasach, gdy Polakom za najmniejszy przejaw pomocy Żydom grozi śmierć, przy Delegaturze Rządu RP na Kraj powstaje tajna organizacja społeczna. To ona pomaga materialnie, zapewnia schronienie i dostarcza fałszywe dokumenty Żydom pozostającym poza gettem. To ona pośredniczy w przerzucie na Zachód dokumentów i relacji opisujących Szoah. To ona wreszcie aktywnie pomaga tym, którym z getta udaje się uciec. Dziś nie ulega wątpliwości, że bez Żegoty Zagłada byłaby jeszcze bardziej skuteczna.

Dla podejścia XYZ-a do stosunków z Żydami ważny był niewątpliwie dom rodzinny. "Wyrastałem na granicy polskiej i żydowskiej części miasta. Jedyny goj wśród dzieci - uczyłem się, jak być mniejszością. Nauczyłem się jidysz. Ale dopiero w czasie wojny dowiadywałem się, kto z przyjaciół, którzy przychodzili do rodziców, był Żydem".

Doświadczenie Holocaustu zaważyło na dalszych losach XYZ-a.

Zaraz po wojnie - nim jeszcze go aresztowano - próbował wyjaśnić niektóre zabójstwa dokonane przez Polaków na znanych Polakach żydowskiego pochodzenia (oficera AK Ludwika Widerszala, wydanie Niemcom prof. Marcelego Handelsmana, który potem zginął w obozie).

Równocześnie założył z Adolfem Bermanem, żydowskim działaczem konspiracyjnym okresu wojny, Ligę do Walki z Rasizmem. I choć szybko zauważyli, że władzom zależy raczej na walce z rasizmem w USA, to jednak miało to ważny wpływ na biografię XYZ-a. To Berman, korzystając ze swoich koneksji, wyciągnął go z więzienia w 1948 roku. Dlatego dziś na zarzuty "Żydzi wydawali nas Sowietom" spokojnie odpowiada: "Mnie nie wydawali, mnie wykupywali".

We wszystkich następnych latach był równie zaangażowany w sprawy polsko-żydowskie. Pisał o powstaniu w getcie, już w latach 60. nawiązał kontakty z historykami z Izraela, tam pojechał w swoją pierwszą podróż zagraniczną po wojnie (odebrać medal "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata"). Książka "Ten jest z ojczyzny mojej - Polacy z pomocą Żydom 1939-1945" (1967), w której wspólnie z Zofią Lewinówną umieścił setki relacji z Zagłady, stała się wydarzeniem nie tylko książkowym.

Kiedy więc XYZ został ministrem spraw zagranicznych, a był już równocześnie honorowym obywatelem Izraela, jeden z jego izraelskich przyjaciół powiedział: "Nad Jordanem zdarzają się cuda. Izrael nie istnieje jeszcze 50 lat, a już ma naraz dwóch ministrów zagranicznych".

Jeszcze lepszym przykładem bezinteresownej przyzwoitości jest rok 1974, gdy XYZ zaczął się domagać uwolnienia z więzienia Stefana Niesiołowskiego oraz braci Andrzeja i Benedykta Czumów z obcej zapewne XYZ-owi politycznie organizacji Ruch.

Wspomnienia naszego bohatera (nadmiernie lakoniczne, bo powstały jeszcze za komuny i o wielu sprawach lepiej było milczeć) noszą tytuł, który szybko zyskał samodzielną sławę: "Warto być przyzwoitym".

"Gdy sprowadzimy określenie »warto« do pieniędzy, to można się zastanawiać, co warto. Tak się zastanawia człowiek, który zaciąga kredyt bankowy albo wchodzi w biznes. Ale jeżeli przyjąć, że słowo »warto« jest pochodne od słowa »wartość«, to jesteśmy bliżej tego myślenia, które na najwyższym piętrze reprezentuje powszechnie ceniony Karol Wojtyła, stale przypominając o hierarchii wartości. Nie jestem ani filozofem, ani teologiem. Nie mam gotowych odpowiedzi. Jestem zwykłym człowiekiem, lecz staram się myśleć! A może w pewnym momencie, kiedy się nie jest już w młodym czy średnim wieku, chodzi o to, żeby spoglądać na siebie w lustro bez obrzydzenia? To też może być wartość, z którą się kończy wędrówkę ziemską. Wartość, którą respektują członkowie rodziny, znajomi, przyjaciele, nawet obcy ludzie! No więc... warto".

Dobrze napisane. Ale do nas jeszcze bardziej przemawiają w przypadku tej biografii słowa innego wielkiego Polaka, Antoniego Słonimskiego (notabene - przyjaciela XYZ-a): "Jak nie wiesz, jak się zachować - na wszelki wypadek zachowaj się przyzwoicie".

XYZ miał tysiące chwil takich, w których nie zachowywał się jak Bogusław Linda łamane przez James Bond. Setki takich, w których wręcz z założenia nie chciał być bohaterem. Ba, dziesiątki takich, w których popełniał gafy, niezręczności czy nawet ośle błędy. A jednak ma taki życiorys, przy którym Koh-I-Noor, najczystszy diament świata, jest tylko zwykłym kamykiem.

Może właśnie dlatego, iż nigdy nie udawał, że jest nieomylny - na wszelki wypadek zawsze pamiętał, co wypada, a czego nie.

Naliczyliśmy siedemnaście cech XYZ-a. Na pewno wiele pominęliśmy. Jego biografią można by obdzielić jakieś trzydzieści sześć osób. Ale w jednym zbiorze występują tylko w jednym człowieku. Panu Profesorowi Władysławowi Bartoszewskiemu życzymy wszystkiego najlepszego z okazji 80. rocznicy urodzin!

Witold Bereś

Jerzy Skoczylas

Gazeta Wyborcza (Warszawa)

Nr 41, 18. 02. 2002 r.

Jeśli ktoś teraz biada, że mu się autorytety załamały, to mówię: - A Władysław Bartoszewski? Wówczas zazwyczaj pada odpowiedź, że to zupełnie coś innego - tak charakteryzował postać jubilata abp Józef Życiński

Tort na 80-lecie urodzin Władysława Bartoszewskiego na Zamku Królewskim został podzielony na 300 kawałków. Tyle osób przyszło w sobotę, by świętować urodziny oraz 60-lecie służby publicznej dwukrotnego ministra spraw zagranicznych, żołnierza AK, działacza podziemnej Żegoty - Rady Pomocy Żydom, więźnia stalinowskiego, internowanego w stanie wojennym i historyka.

Niemal w komplecie stawił się były rząd z premierem Jerzym Buzkiem na czele, pojawili się liczni reprezentanci duchowieństwa, korpusu dyplomatycznego i historycy. Depesze gratulacyjne nadesłali papież Jan Paweł II, prezydent Niemiec Johannes Rau i laureatka Nagrody Nobla Wisława Szymborska.

Arcybiskup Życiński przypomniał słowa kardynała Stefana Wyszyńskiego skierowane do Bartoszewskiego: "dziękuję za podjęty trud zarejestrowania wartości duchowych rodzących się z tego, co boli". - Władysław Bartoszewski przez całe życie za cenę bólu dawał świadectwo wierności - podkreślał abp. Życiński. Wspominał, że gorzkie chwile Bartoszewski przeżywał nie tylko za czasów ustroju totalitarnego: - Nie wiem, czy ktoś drugi musiał się tłumaczyć, dlaczego żywy wyszedł z Oświęcimia, a od Władysława Bartoszewskiego żądano tego typu oświadczenia w Sejmie III RP, w wolnej Polsce - mówił.

Przypominał również godną ubolewania reakcję - jak zaznaczył - marginesu środowisk katolickich na nagrodę dla Bartoszewskiego przyznaną mu przez biskupa z Essen (wówczas z protestem wystąpiła część duchowieństwa oraz profesorów KUL na czele z prof. Ryszardem Benderem).

- Jeśli ktoś nadal szuka ciemnych kart w życiorysie prof. Bartoszewskiego, to chcę zwrócić uwagę, że swoją karierę polityczną rozpoczynał w mrocznych latach 80., wówczas to (tu arcybiskup dramatycznie zawiesił głos) został wybrany na starostę uwięzionych w Jaworzu. Owszem, może się tłumaczyć, że został wybrany, ale wszyscy wiemy, jakie to wówczas były wybory - kończył arcybiskup Życiński pośród śmiechu sali.

Bartoszewskiemu za "piękne i twórcze życie" dziękowali ambasadorowie Izraela Szewach Weiss (Bartoszewski jest odznaczony medalem "Sprawiedliwi wśród Narodów Świata" i otrzymał honorowe obywatelstwo Izraela) oraz Niemiec Frank Elbe. Ten ostatni podkreślał rolę Bartoszewskiego w dziele zbliżenia Polski i Niemiec. Przypomniał jego wystąpienie w Bundestagu w 1995 w półwiecze zakończenia wojny: "Musimy nadrobić stracony czas przez wojny, podziały, nieufność". - Pana postać na zawsze pozostanie w dziejach polityki światowej - stwierdził.

Sam jubilat po dwugodzinnych mowach i laudacjach, gdy stanął przy mikrofonie, spojrzał z wyrzutem na salę i stwierdził: - A mówią o mnie, że jestem gadatliwy. W takich chwilach mówi się, że temat nie został wyczerpany, ale słuchacze są wyczerpani. Ja jednak nie jestem wyczerpany, bo osiemdziesiątkę obchodzi się raz w życiu. Profesor powiedział, że za wszystko to, co dał ludziom, otrzymał od nich dziesięć razy więcej. - Cóż, jestem nieuleczalnie chory, po prostu bardzo lubię ludzi - stwierdził. - Nie należałem do związków kombatanckich, ale kiedyś potrzebowałem opinii o pobycie w Oświęcimiu, więc zwróciłem się do współtowarzyszy z niewoli. Jeden z nich napisał tak: "Podtrzymywał nas na duchu, bo bez przerwy opowiadał jakieś historie i było nam wesoło". Ludzie! Wesoło w Oświęcimiu! Jak to zabrzmiało - opowiadał.

Wspominał tych, którzy, jak powiedział, "stworzyli Bartoszewskiego": księży, towarzyszy z więziennych cel, Zofię Kossak, środowisko "Tygodnika Powszechnego", Jerzego Turowicza, pisarzy z PEN Clubu - Wiktora Woroszylskiego i Artura Międzyrzeckiego. Szczególnie ciepło mówił o papieżu Janie Pawle II, który w depeszy dziękował mu za dorobek naukowy oraz "wszystko to, co zrobił dla zbliżenia między narodami". - Z Janem Pawłem II jesteśmy ludźmi tej samej generacji, uczyliśmy się z tych samych podręczników. Gdy podczas mojej ostatniej wizyty w Watykanie powiedział mi, że ukończył gimnazjum powszechne w Wadowicach, ja pochwaliłem się, że kończyłem katolickie w Warszawie. "Widzi pan, ja musiałem nadrabiać", zażartował - wspominał były szef MSZ.

Chadecki klub w Parlamencie Europejskim nadał Bartoszewskiemu - jako pierwszemu obywatelowi spoza UE - Medal Roberta Schumana, jednego z ojców zjednoczonej Europy.

Współpracownicy wręczyli również Bartoszewskiemu księgę pamiątkową, w której swoje teksty umieściło około 70 wybitnych naukowców, polityków i duchownych.

Paweł Wroński