„Tygodnik Powszechny" (Kraków)

Nr 31 / 2. 08. 1964 r.

„Mamy w tym kraju jeden punkt, z którego pochodzi wszystko zło: to Warszawa. Gdybyśmy nie mieli Warszawy w Generalnym Gubernatorstwie, nie mielibyśmy 4/5 trudności, z którymi musimy walczyć. Warszawa jest i pozostanie ogniskiem zamętu, punktem, z którego rozprzestrzenia się niepokój w tym kraju" – mówił w grudniu 1943 roku Hans Frank. W ciągu niewielu miesięcy życie potwierdziło w pełni ten sąd hitlerowskiego namiestnika w Polsce.

1 sierpnia 1944 roku w Warszawie, głównym ośrodku ruchu niepodległościowego, wybuchło powstanie zbrojne, które związało znaczne siły niemieckie na okres przeszło dwóch miesięcy i stłumione zostało ostatecznie dopiero 2 października 1944 r.

Od Powstania Warszawskiego upłynęło dwadzieścia lat. Okres to może zbyt krótki dla sformułowania w pełni bezstronnego sądu historycznego, wolnego od namiętności politycznych, tym bardziej, że zaledwie w ostatnich kilku latach uzyskaliśmy nieco szerszy wgląd w dokumentację problemu. Na podstawie dostępnych źródeł polskich i niemieckich oraz ogłoszonych dotychczas opracowań syntetycznych i przyczynków pamiętnikarskich nasuwa się jednak kilka stwierdzeń dotyczących moralnych i materialnych aspektów Powstania Warszawskiego, chyba godnych odnotowania z okazji przypadającej rocznicy.

Powstanie Warszawskie było  j e d y n y m  w okupowanej przez Niemców Europie działaniem wojskowym ruchu oporu o tak wielkim natężeniu i zasięgu. Dyktowane podobną intencją uwolnienia własnymi siłami stolicy kraju akcje powstańcze w Paryżu (w sierpniu 1944) i w Pradze czeskiej (w kwietniu 1945) nie mogą być z nim porównywane ani pod względem powszechności, ani długotrwałości i natężenia walki, a w konsekwencji i strat obu stron walczących.

Intencją ogółu uczestników Powstania Warszawskiego było wzięcie udziału w akcji z bronią w ręku przeciwko okupantowi oczekiwanej od pięciu lat, a źródłem godnej podziwu siły moralnej młodzieży powstańczej - głębokie przeświadczenie o konieczności podjęcia walki w Warszawie, jako walki o wolność. Większość uczestników Powstania urodzona już w Polsce niepodległej, wychowana była w wielkim poszanowaniu tradycji niepodległościowych i powstańczych.

Powstanie Warszawskie było przygotowane i kierowane przez dowództwo Armii Krajowej. Aspekty polityczne podjętej decyzji powstańczej stały się później przedmiotem tragicznych kontrowersji i bardzo surowych krytyk. Sprawa odpowiedzialności moralnej za los stolicy - ośrodka duchowego narodu - jest do dziś problemem bolesnym. Powstanie jednak raz wywołane, stało się sprawą ogółu i - co więcej - uzyskało podstawę społeczną szerszą niż którekolwiek z dotychczasowych powstań polskich.

Przyłączyli się do niego również ci, którzy byli przeciwni bądź to samej koncepcji powstania, bądź to jego kierownictwu, m.in. grupa znajdujących się w Warszawie członków AL i PPR. „Żadne jeszcze z powstań, jakich widownią była Warszawa, nie miało tak jednolitego poparcia całego społeczeństwa, nigdy jeszcze w historii hasło »zginąć lub zwyciężyć« nie było tak realnym programem" - stwierdza autor artykułu pt. Powstańcza mobilizacja, ogłoszonego 27 sierpnia 1944 r. w piśmie „Armia Ludowa" (nr 25). Identyczne niemal wypowiedzi znajdujemy w ówczesnej prasie AK i w prasie stronnictw politycznych udzielających Powstaniu poparcia.

W toku Powstania Warszawskiego solidarność ludzi osiągała częstokroć formy prawdziwego braterstwa, a różnice poglądów odgrywały stosunkowo nikłą rolę. W wolnych częściach miasta społeczeństwo dawało po pięciu latach okupacji dobitny wyraz swemu demokratyzmowi i dojrzałości politycznej. Do charakterystycznych zjawisk życia publicznego w ciągu tych dwóch miesięcy należało m.in. zupełne nieskrępowanie w wyrażaniu myśli i poglądów na łamach prasy powstańczej wszelkich kierunków.

Powstanie zamierzone na okres 2-3 dni trwało faktycznie 63 dni. Ten fakt, zdumiewający fachowców wojskowych, przypisać trzeba przede wszystkim wyjątkowemu napięciu patriotyzmu i poświęcenia żołnierzy i ludności. Zwracają na to z uznaniem uwagę nawet historycy najsurowiej oceniający Powstanie. Jerzy Kirchmayer pisze: „Bohaterstwo, ofiarność i zaciętość powstańców są największym w naszej historii przejawem walki o wolność jako wartości wyższej niż życie ludzkie, kalectwo i wszystkie dobra materialne. Byłoby ciężkim błędem nie doceniać, a co gorsze odże- gnywać się od takich wartości duchowych".

Strona niemiecka oceniała otwarcie bój w Warszawie jako „walkę najbardziej zażartą spośród prowadzonych od początku wojny", równie ciężką „jak walka uliczna o Stalingrad" (Himmler do generałów niemieckich, 21 IX 1944), podkreślając, że „gdyby żołnierze niemieccy nie wprowadzili do walki w Warszawie absolutnie wszystkich środków, jakie mają do dyspozycji - walka byłaby beznadziejna" (radio niemieckie, 30 IX 1944); gen. von dem Bach, dowodzący siłami niemieckimi zwalczającymi powstanie, tak oto ocenił wpływ akcji powstańczej na działalność bojową armii niemieckiej na odcinku frontu Warszawy:

A. Pod względem materialnym. Ruchy wojsk związane z frontem i dowóz musiały być przestawione na drogę okrężną, co zwiększyło odległość i niepotrzebne zużycie tak cennego paliwa. Związanie kilku pułków i silnych jednostek artylerii, które zostały wyciągnięte z walki z frontu praskiego, wreszcie związanie jednej z najlepszych dywizji pancernych, których na froncie brakowało, co najmniej na 14 dni, utrata z powodu pożaru czy zdobycia przez powstańców bardzo ważnych magazynów mundurowych i żywnościowych, a wreszcie utrata wszystkich wojskowych warsztatów reperacyjnych i jednostek zaopatrzenia, które byty nie do zastąpienia.

B. Pod względem moralnym. Moralny wpływ powstania na żołnierzy nie może być nie doceniany. Walczące na wschód od Pragi wojska czuły się stale zagrożone na tyłach przez powstanie. Można było obawiać się wybuchu powstania na Pradze. Przede wszystkim zaś wojska frontowe, już silnie pobite, czuły zagrożoną swą drogę odwrotu na zachód wobec spodziewanego wielkiego natarcia rosyjskiego. Temu poczuciu niepewności można przypisać fakt że Praga tak niespodzianie została stracona przy ataku Rosjan, który nastąpił później, ponieważ wojska dążyły tylko do osiągnięcia znajdujących się jeszcze na północ od Warszawy mostów przez pospieszny odwrót.

Ciąg dalszy – część II

„Tygodnik Powszechny" (Kraków)

Nr 31 / 2. 08. 1964 r.

Ocenę tę zrozumiemy lepiej, pamiętając, że Niemcy ponieśli w walce z Powstaniem wyjątkowo wielkie straty, wynoszące - według obliczeń von dem Bacha - około 26000 ludzi: co najmniej 17.000 zabitych (uznając w tym zaginionych za zabitych) i około 9000 rannych, przy czym - jak stwierdza von dem Bach - „w pierwszych dniach zostały zniszczone całe jednostki, o których losie ze strony niemieckiej nic nigdy nie można było się dowiedzieć". Przeciętne straty niemieckie w akcji bojowej przeciwko powstańcom wynosiły około 1260 zabitych tygodniowo, przewyższały więc znacznie straty ponoszone przez armie hitlerowskie przy największym nasileniu walk na froncie zachodnim w kampanii 1944/45, które nie przekraczały 1000 zabitych tygodniowo. 9. armia niemiecka (pod dowództwem gen. von Vormanna, a potem gen. von Luttwitza), utrzymująca odcinek frontu niemiecko-radzieckiego na Wiśle wraz z Warszawą, oceniała straty poniesione w walce przeciwko Powstaniu na 25% ogółu swych zabitych i rannych w ciągu sierpnia i września 1944 roku.

Około 2000 żołnierzy niemieckich dostało się do niewoli AK w Warszawie; część z nich - dzieląc los polskiej ludności cywilnej - zginęła od bomb i pocisków własnej armii niszczącej miasto.

Zdobyto na Niemcach m.in. 4 czołgi, 2 samochody pancerne, działo polowe 75 mm, 12 moździerzy i 4 działka przeciwpancerne; zestrzelono 3 samoloty nieprzyjacielskie, zniszczono kilkadziesiąt czołgów, dział szturmowych i samochodów pancernych, a uszkodzono około dwustu.

Po naszej stronie straty wynosiły 18000 poległych (wraz z zaginionymi) oraz około 6500-7000 ciężej rannych żołnierzy Powstania. Tak więc formacje niemieckie miały większe straty w zabitych niż oddziały powstańcze, co stanowi - wobec jaskrawej dysproporcji środków walki - wymowny dowód jakości wyszkolenia powstańców chlubnie zresztą ocenianego w tajnym raporcie niemieckiego dowódcy garnizonu w Warszawie gen. Stahela.

Powstanie kosztowało jednak ponadto Warszawę i cały naród około 150000 zabitych pośród ludności cywilnej; wśród nich co najmniej jedną trzecią stanowiły ofiary bombardowań lotniczych, ponad 40000 mężczyzn, kobiet i dzieci wymordowały na Woli oddziały Reinefartha, Dirlewangera i Schmidta, tysiące - w Alei Szucha - formacje policyjne podległe Geiblowi i Hahnowi. Zbrodnie większości z nich nie zostały po dziś dzień ukarane.

Armia Krajowa wchodziła formalnie od 1942 roku w skład Polskich Sił Zbrojnych walczących na różnych frontach i podlegała Naczelnemu Dowództwu w Londynie. Mimo to dopiero od 30 sierpnia 1944, w piątym tygodniu Powstania, zdołano w wyniku usilnych zabiegów uzyskać uznanie jej przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone za armię kombatancką. Wywarło to niewątpliwie pewien wpływ na traktowanie jeńców dostających się w ręce niemieckie. Strona hitlerowska dopuszczała się wprawdzie nadal licznych zbrodni wobec uczestników Powstania, jednak częstotliwość ich we wrześniu 1944 wyraźnie zmalała. W praktyce Niemcy respektować zaczęli prawa kombatanckie powstańców dopiero przy kapitulacji Mokotowa (27 września), Żoliborza (30 września) i Śródmieścia (2 października). Do niewoli niemieckiej dostało się wtedy 15378 powstańców, w tym 922 oficerów oraz około 2000 kobiet - żołnierzy, łączniczek, sanitariuszek.

W czasie dwóch miesięcy Powstania zniszczeniu uległo ok. 20% przedwojennego stanu zabudowy Warszawy, głównie w wyniku barbarzyńskiego podpalania całych ulic. Po upadku Powstania, tj. między 3 października 1944 a 17 stycznia 1945 roku Niemcy wysadzili w powietrze lub spalili jeszcze ponad drugie tyle domów (ok. 30% przedwojennego stanu zabudowy). Wbrew warunkom dopiero co podpisanego układu kapitulacyjnego przewidującym uchronienie „przedmiotów o wartości artystycznej, kulturalnej i kościelnej", a także „zabezpieczenie dobra publicznego i prywatnego pozostającego w mieście", spalono wtedy m.in. Bibliotekę Krasińskich wraz z nagromadzonymi w niej bezcennymi zbiorami bibliotek: Załuskich, Narodowej, Rapperswilskiej i Uniwersyteckiej; Archiwum Miejskie, Archiwum Akt Nowych, Bibliotekę Publiczną m. Warszawy, wysadzono w powietrze mury katedry Św. Jana i kościoła OO. Jezuitów na ul. Świętojańskiej oraz Zamku Królewskiego, pałac Bruhla, pałac Saski, wiele innych jeszcze budowli zabytkowych, pomników, dzieł kultury polskiej i europejskiej.

Wiemy dobrze, ile energii narodowej, środków materialnych, trudu i ciężkich wyrzeczeń całego społeczeństwa trzeba było, aby dźwignąć z gruzów to, co w Warszawie i w całej Polsce zniszczyła wojna. Niemały udział w dziele odbudowy przypada ciężko doświadczonemu pokoleniu uczestników Powstania, które dziś już swym dzieciom wpaja poczucie wartości, w imię których taką, a nie inną drogę obrało przed laty. Pokolenia, w stosunku do którego całkowitą aktualność zachowały słowa opublikowane w jednym z powstańczych dzienników z myślą o poległych i o żywych:

„Na wieczny spokój, na tytuł do chwały, na pomnik imienny lub bezimienny - zasłużyli ci, którzy odeszli. Ale tych, którzy pozostaną czeka ciąg dalszy, codzienna walka i wytężona praca, wysiłek mniej efektowny i na pewno dla młodych znacznie trudniejszy. Po okresie burzenia i zemsty - budowa i twórczość, którą musi cechować ten sam hart wewnętrzny, ten sam upór w dążeniu do celu. Dobudować, wzbogacić samego siebie o nowe wartości „pokojowe" i konstruktywne, stać się pełnowartościowym człowiekiem i jak najbardziej użytecznym członkiem społeczeństwa -- oto nakazy na jutro”. („Barykada Powiśla", 30 sierpnia 1944)

Miesięcznik „Polska" (Warszawa)

Nr 8 / sierpień 1964 r.

Działo się to w Warszawie, latem 1943 roku. Zaledwie przed kilkoma tygodniami ucichły ostatnie strzały w getcie, gdzie zorganizowane grupy młodzieży żydowskiej stawiły w kwietniu i maju bohaterski opór siłom SS, policji niemieckiej i Wehrmachtu, zdobywającym dom po domu. W mieście szalał terror, wzrastający w miarę niepowodzeń doznawanych przez Niemców na froncie. Nie było dnia bez rewizji domowych i ulicznych, przeprowadzanych w poszukiwaniu ukrywających się Żydów, młodzieży polskiej chroniącej się przed wywiezieniem na roboty przymusowe do Rzeszy, czy wreszcie broni, prasy konspiracyjnej, zakazanych radioodbiorników. Nie było tygodnia bez masowych represji: w końcu maja 1943 roku rozstrzelano ponad 500 Polaków, mężczyzn i kobiet, przetrzymywanych w zwanym Pawiakiem więzieniu gestapo przy ul. Dzielnej. Już w czerwcu Pawiak zapełnił się ofiarami nowych aresztowań.

W tych warunkach, kiedy nikt nie był pewien, czy dożyje dnia następnego, z początkiem sierpnia w mieszkaniu państwa Krzywoszewskich przy ul. Smolnej 25 pojawił się nieoczekiwany przybysz. Stefan Krzywoszewski, literat, dramaturg, były dyrektor teatrów miejskich w Warszawie, wyjechał właśnie z żoną poza miasto. W mieszkaniu znajdowały się tylko synowa pisarza - Irena (wdowa po adwokacie Stanisławie Krzywoszewskim, zamęczonym w grudniu 1940 roku w Oświęcimiu), jej córeczka Małgosia i zaufana gospodyni. Zrozumiałe było zaskoczenie i niepokój samotnych kobiet, gdy w nowoprzybyłym rozpoznały Jankiela Wiernika, dawnego rządcę domu należącego przed zniszczeniem do rodziny Krzywoszewskich. Wiernik spotykał się z nimi jeszcze w pierwszych latach okupacji. W lecie 1942 roku, w okresie masowego wywożenia ludności getta do obozów śmierci, słuch o nim zaginął. Teraz przybywał z miejsca, którego sama nazwa budziła grozę – z Treblinki. Wywieziony tam, jak się okazało, 23 sierpnia 1942 roku, ocalał jako wykwalifikowany cieśla zatrudniony przez SS przy budowie komór gazowych. Był w Treblince świadkiem mordowania tysięcy współrodaków; przystąpił tu wreszcie do spisku zawiązanego w celu przygotowania zbrojnego buntu. Próba rozbicia obozu przez więźniów nastąpiła 2 sierpnia 1943 roku. Wiernikowi udało się szczęśliwie uciec. Wkradł się przed świtem, na małej stacyjce w pobliżu Treblinki, do pociągu towarowego jadącego w kierunku Warszawy i tak dotarł do mieszkania Krzywoszewskich, w przekonaniu, że znajdzie tu pomoc. Miał jeszcze przy sobie zakrwawioną siekierę, którą zarąbał przy ucieczce obozowego strażnika.

Nie zawiódł się. Mimo że ukrywanie Żyda było w Polsce karane śmiercią całej rodziny udzielającej pomocy, Krzywoszewscy zaopiekowali się Wiernikiem, zatrzymali go w mieszkaniu i po kilku dniach zaopatrzyli w fałszywą kennkartę na polskie nazwisko Kowalczyk. Dom przy ulicy Smolnej był jednak bardzo nieodpowiednim schroniskiem dla uciekiniera, którego ujęcie sprawiłoby gestapo wyjątkową satysfakcję: był przecież jednym z bardzo nielicznych świadków akcji masowej zagłady przeprowadzanej w Treblince. W tym samym domu miało swoją siedzibę poselstwo szwajcarskie, którego portier, nazwiskiem August Gering, znany był lokatorom jako niebezpieczny konfident gestapo. Po pewnym czasie ulokowano więc Wiernika-Kowalczyka w pobliskim mieszkaniu pani Bukowskiej, znajomej Krzywoszewskich. Zaopatrzony w dokumenty, poruszał się teraz względnie swobodnie po mieście; sprzyjała temu jego „aryjska" powierzchowność, nie zwracająca uwagi Niemców. Szybko nawiązał kontakty z członkami żydowskich tajnych organizacji ukrywającymi się i działającymi w Warszawie wśród Polaków. Zainteresowali się nim szczególnie jako świadkiem wydarzeń historycznej wagi. W zimie 1943 opisał tak jak umiał swoje przeżycia obozowe, co nie przyszło mu łatwo - nie był człowiekiem nawykłym do posługiwania się piórem. Mimo to jego relacja z Treblinki należy do najbardziej wstrząsających dokumentów okresu okupacji hitlerowskiej w Polsce.

Jankiel Wiernik zeznaje w procesie Eichmanna w 1961 r. w Jerozolimie (w tle jego makieta Treblinki II z 1942 r.)   © Foto: Archiwum Władysława Bartoszewskiego

W gronie działaczy konspiracyjnych Żydowskiego Komitetu Narodowego (porozumienia tajnych organizacji lewicy syjonistycznej) oraz Bundu zrodziła się wtedy myśl, aby utrwalić relację Wiernika przez wydrukowanie i rozpowszechnić straszną prawdę o Treblince w okupowanej Polsce, a przede wszystkim za granicą, w krajach toczących wojnę z Niemcami. Dopomogły w tym organizacje polskiego podziemia. Tajna Rada Pomocy Żydom, działająca w Warszawie od 1942 roku, dysponowała w centrum miasta (przy ulicy Nowy Świat 43) zakonspirowaną drukarnią, zorganizowaną przez działacza Stronnictwa Demokratycznego „Marka" - [Ferdynanda] Arczyńskiego. Wykonywano tutaj niektóre druki konspiracyjne, a m.in. kilkakrotnie ulotki podpisane przez polskie organizacje niepodległościowe, wchodzące w skład Rady, które wzywały społeczeństwo polskie do jak najszerszego udziału w akcji pomocy Żydom. Adolf Berman z Żydowskiego Komitetu Narodowego i Leon Feiner z Bundu przekazali Arczyńskiemu w początku 1944 roku pokaźny skrypt wspomnień Wiernika, zatytułowany „Rok w Treblince". Kilkadziesiąt stron maszynopisu, których wydrukowanie w normalnych warunkach jest drobnostką, składali dwaj zecerzy (żyjący do dziś w Polsce) dysponujący tak niewielkim zasobem czcionek, że trzeba było odbijać stopniowo gotowe kolumny i rozrzucać zaraz skład drukarski, aby posłużyć się tymi samymi czcionkami do składania dalszych stronic. Niebawem gotów był cały nakład broszury, wynoszący, jak się zdaje, około 2000 egzemplarzy.

„Rok w Treblince" opatrzono na okładce datą wydania - 1944 - oraz wyjaśnieniem: „Nakładem Komisji Koordynacyjnej" (Komisja Koordynacyjna była organem porozumienia Żydowskiego Komitetu Narodowego i Bundu, utworzonym na okres okupacji dla uzgadniania akcji obrony i pomocy). Rozpowszechnianiem broszury zajęli się ludzie różnych poglądów - członkowie organizacji tajnych (socjaliści, demokraci, ludowcy, grupy harcerskie i katolickie) oraz niektórzy zaufani księgarze i antykwariusze, przechowujący części nakładu tego wydawnictwa pomiędzy legalnie sprzedawanymi książkami. Osobiście zaopatrzyłem się wówczas w około 100 egzemplarzy relacji Wiernika; kilkanaście rozdałem bliższym znajomym, kilkadziesiąt zaś doręczyłem Tadeuszowi Sokołowskiemu i Antoniemu Trepińskiemu, antykwariuszom wypróbowanym już w akcji rozpowszechniania tajnych wydawnictw. Utkwiło mi w pamięci, że broszura – mimo iż nie była pierwszą publikacją konspiracyjną o okrucieństwach hitlerowskich - wywarta wielkie wrażenie.

„Rok w Treblince" zmikrofilmowano strona po stronie i przesłano niebawem wraz z innymi dokumentami i raportami polskiego podziemia konspiracyjną drogą do Londynu. Jeden z ówczesnych odbiorców tych materiałów, prof. Olgierd Górka, opowiadał mi po wojnie, że ujawnienie na Zachodzie opisu przeżyć Wiernika wywołało szerokie echo, mimo że sytuacja Żydów w Polsce i przebieg akcji zagłady nie były tam wiosną 1944 roku tajemnicą. Już bowiem jesienią 1942 roku kurier polskiego podziemia Jan Karski (obecnie profesor uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie) dostarczył z Warszawy do Anglii dokumentację zbrodni niemieckich wobec Żydów. Dysponując materiałami przywiezionymi przez Karskiego, rząd gen. Sikorskiego alarmował opinię światową. Ówczesne polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych wystąpiło 10 grudnia 1942 roku z notą do rządów Narodów Zjednoczonych w sprawie zagłady Żydów w Polsce. Stwierdzono w niej m.in., że nie wystarczy piętnować zbrodnię, lecz należy zastosować środki, które by uniemożliwiały dalsze jej popełnianie. Nota ta spowodowała ogłoszenie 17 grudnia 1942 roku głośnej deklaracji trzech mocarstw koalicji antyhitlerowskiej - Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz Komitetu Wolnej Francji, w której napiętnowano politykę eksterminacji Żydów, zapowiadając ukaranie winnych zbrodni. To, że Polska pierwsza zaalarmowała świat i że Niemcy nie zdołali zataić, co oznacza w rzeczywistości „Endlosung der Judenfrage" stanowiło niewątpliwe sukces moralny tajnych organizacji polskich i żydowskich w kraju, sukces zabiegów polskiego podziemia.

Ciąg dalszy – część II

Miesięcznik „Polska" (Warszawa)

Nr 8 / sierpień 1964 r.

*   *   *

Tymczasem Wiernik, ukrywając się w Warszawie, doczekał wybuchu powszechnego powstania przeciw Niemcom 1 sierpnia 1944 roku. Ten 56-letni już wówczas mężczyzna nie pozostał bierny, wstąpił jako ochotnik do jednego z walczących oddziałów. W pierwszych miesiącach po wojnie złożył przed sądem w Łodzi gdzie wówczas mieszkał, zeznanie o zbrodniach hitlerowskich w Treblince jako ich naoczny świadek. Wskazał wówczas na swoją broszurę, stwierdzając iż treść tego dokumentu nie wymaga żadnych uzupełnień. Zeznania Wiernika stanowiły ważny dowód oskarżenia w przeprowadzonym w Polsce w 1947 roku procesie zbrodniarza wojennego Ludwika Fischera, hitlerowskiego gubernatora „Dystryktu Warszawskiego"; obóz w Treblince podlegał mu administracyjnie Fischera skazano w Warszawie na śmierć, wyrok wykonano.

Reprint publikacji Jankiela Wiernika (Wyd. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2003, ISBN 83-89474-00-X).

Latem 1961 roku Wiernik, zamieszkały już na stale w Izraelu, stanął przed Sądem Okręgowym w Jerozolimie, jako jeden ze świadków oskarżenia w procesie Eichmanna.

- Mieszka pan w Riszon Le Zijon? - zapytał świadka prokurator generalny Gideon Hausner.

- Tak!

- Jest pan stolarzem?

- Tak, cieślą - odpowiedział Wiemik.

- Ile pan ma lat?

- 72 lata.

- Po wojnie zrobił pan makietę Treblinki, prawda?

- Tak, oto ona.

- Składam sądowi w charakterze dowodu fotografię tej makiety – oświadczył prokurator generalny.

Wiernik wyjaśniał teraz wobec trybunatu, wobec ludobójcy Eichmanna i wobec zamarłej ze zgrozy publiczności wypełniającej salę sądową w Bejt Ham, przeznaczenie poszczególnych obiektów odtworzonych na makiecie Treblinki.

*   *   *

10 maja 1964 roku, w dniu odsłonięcia na polach Treblinki monumentalnego pomnika-mauzoleum 800 000 zamordowanych ludzi, można było dostrzec w gronie delegatów i gości przybyłych do Polski z całego świata białowłosego starca: Jankiel Wiernik oddawał hołd pamięci męczenników obozu, w którym przetrwał najtragiczniejszy rok swego życia.

*   *   *

UZUPEŁNIENIE (2003): Jankiel Wiernik w swym liście z 20 stycznia 1960 roku, skierowanym z Izraela do prof. Bernarda Marka, ówczesnego dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, podał uściślające informacje o pewnych okolicznościach wydania broszury: „Rękopis w dwóch egzemplarzach oddałem jeden za pośrednictwem Inki i Marysi. Wydano [go] przez Komisję Koordynacyjną w Warszawie. (...) Drugi rękopis oddałem «Mikołajowi» (...) Przesłany do Londynu dotarł natychmiast do Ameryki i wydany [został] w całości w różnych językach w roku 1944”.

Jankiel Wiernik wyemigrował po wojnie z Polski do Szwecji, a stamtąd w 1949 roku do Izraela. Mieszkał początkowo w mieście Riszon le Zijon (Rishon le Zyyon), a potem w Kibucu im. Bohaterów Getta (Lohamei Haghetaot) w Galilei, gdzie też zmarł 7 grudnia 1972 roku. Wspomnianą makietę obozu Treblinka II, prezentowaną w trakcie procesu Eichmana, sporządził w 1959 roku, a więc za stosunkowo świeżej pamięci przeżyć sprzed lat piętnastu.

Inka - to Adina Blady-Szwajgier-Świdowska, łączniczka ŻOB (ur. 1915, zm. w Łodzi w 1993 roku).

Marysia - Maria Sawicka, polska łączniczka ŻOB (ur. 1905, zm. w Łodzi w 1996 roku).

„Mikołaj" - dr praw Leon Feiner (ur. 1886, zm. 22 lutego 1945 r. w Lublinie), jeden z wybitnych działaczy „Bundu", wiceprzewodniczący Rady Pomocy Żydom („Żegota"), pozostawał w bliskiej współpracy z polskim cywilnym podziemiem niepodległościowym.

Wymieniony w moim tekście z roku 1964 prof. Jan Karski (Jan Kozielewski) zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie.

Książka Jankiela Wiernika „Rok w Treblince” ukazała się po raz pierwszy jako druk konspiracyjny wiosną 1944 roku w Warszawie nakładem Komisji Koordynacyjnej Żydowskiego Komitetu Narodowego i Bundu, zaś w przekładzie na język angielski – Pt.: „A Year In Treblinka” – jeszcze w tym samym roku 1944 w Nowym Jorku nakładem American Representation of the General Jewish Workers Union of Poland. Reprint publikacji wydała po latach (w 2003 r.) Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie. [Mariusz Kubik]