"Gazeta Wyborcza" (Warszawa)

Nr 173 / 26. 07. 2000 r.

Wystąpienie ministra Władysława Bartoszewskiego w Centre For European Policy Studies w Brukseli 25 lipca 2000 [CIĄG DALSZY]

O nową tożsamość europejską

Głębokie zmiany w konstrukcji europejskiej postulowane przez Fischera czy Chiraca muszą dokonywać się w sposób ewolucyjny. Tak zresztą proces jednoczenia kontynentu wyobrażali sobie ojcowie-założyciele Wspólnot. Posługując się terminem ukutym przez Timothy Gartona Asha na określenie procesu przemian w Europie Środkowej i Wschodniej, Europa potrzebuje "refolucji", czyli rewolucji poprzez reformy. Doświadczenie (...) uczy, iż jednym z najtrudniejszych wyzwań stojących przed reformatorami jest umiejętne przekonanie obywateli do konieczności procesu przemian. Politycy muszą zatem znaleźć złoty środek między poczuciem historycznej odpowiedzialności a logiką działania doraźnego, której horyzont czasowy wyznaczają najbliższe wybory parlamentarne.

Deklaracja Roberta Schumana odczytana pięćdziesiąt lat po jej publikacji dowodzi słuszności założeń przyjętych przez ojców zjednoczonej Europy, którzy powołując do życia Wspólnoty, starali się zachować równowagę między instytucjami tychże Wspólnot a organami władzy państw narodowych. U progu nowego tysiąclecia państwo narodowe w Europie jest wciąż trwałym elementem rzeczywistości politycznej - mimo nasilenia się takich zjawisk jak globalizacja, które ograniczają autonomię jego działania. Czy zatem możliwe jest połączenie - jak proponuje Fischer - tych państw narodowych w rzeczywistą europejską federację? Odpowiedź brzmi: tak, o ile będą tego chcieli sami Europejczycy. Stwierdzenie to zilustrować można odniesieniem do historii powstania... państw narodowych na kontynencie! Nie było to bowiem li tylko wynikiem "woli władzy" takich przywódców jak Bismarck czy Garibaldi, ale także odzwierciedleniem stanu świadomości członków narodów europejskich, ich poczucia przynależności do pewnej wspólnoty. Do czego prowadzić może podniesienie zasady przynależności narodowej do rangi politycznego imperatywu, wiemy dziś doskonale - wiedzieli o tym także ojcowie zjednoczonej Europy. Dlatego też, aby doprowadzić do końca ich dzieło, musimy nie tylko dokończyć proces zjednoczenia kontynentu, ale dążyć do wzmocnienia europejskiej tożsamości obywateli, do wytworzenia nowego poczucia przynależności.

Nowe pokolenie europejskich liderów pozbawione jest historycznego doświadczenia Schumana i Adenauera, którzy świadomi byli zagrożeń, jakie mogłoby nieść ze sobą zaniechanie procesów integracyjnych w Europie; trawestując słowa Helmuta Kohla, można by to nazwać "łaską późnego urodzenia". Wyzwanie rozszerzenia skłoni ich być może do powrotu do źródeł integracji, nawet jeśli zagrożenia, jakie mogłoby dziś przynieść jego zaniechanie, są zupełnie inne niż w latach 50. Zagrożenia te symbolizują konflikty lokalne i "zapomniane wojny" oraz coraz wyraźniejsza obecność w życiu politycznym zasady etnicznej.

Skutki poszerzenia UE powinniśmy postrzegać w kontekście pytania o stan naszej jedności politycznej. Szczególną wagę ma kwestia europejskiej solidarności, ponieważ poszerzenie staje się wielkim testem europejskiej koncepcji integracji. Jak dalece Europa widzi siebie jako solidarną wspólnotę i czy zdoła się w tej sprawie porozumieć na nowo? Nie ulega wątpliwości, że nowi członkowie Unii długo jeszcze będą doganiać peleton obecnych członków pod względem poziomu zamożności. Logika wspólnoty interesów załamie się, jeżeli dyskusja o kosztach integracji nowych członków zostanie zredukowana do interesów poszczególnych stron. (...) Dlatego Europa potrzebuje nowego, intensywnego poczucia solidarności, żeby jej jedność nie rozbiła się o zbyt wielkie obciążenia tych, którzy dają, lub o frustracje tych, którzy otrzymują. (...) Nie ma innej drogi budowania trwałego pokoju niż redukowanie zapóźnień rozwojowych i redukowanie przestrzeni ubóstwa. (...)

Siła wartości zamiast wartości siły

Europa stać się może "eksporterem stabilności", promując model demokratycznego państwa prawa, poszanowanie podstawowych praw i wolności oraz ideę gospodarki rynkowej opartej na prawie własności i dialogu partnerów społecznych. Rozszerzenie UE o kraje Europy Środkowej i Wschodniej, które przystępując do negocjacji akcesyjnych, zadeklarowały pełną akceptację tego systemu wartości, pozwoli na wdrożenie go w geograficznych granicach kontynentu.

Realizacja przez UE funkcji czynnika stabilizującego w Europie i na świecie wymaga oczywiście wzmocnienia obronnego wymiaru integracji europejskiej. UE wciąż jeszcze nie pozbyła się etykietki "gospodarczego olbrzyma i politycznego karła". Słabość Europejczyków ukazała w całej rozciągłości wojna w Zatoce Perskiej i konflikty w krajach b. Jugosławii. Kierunki działania wynikające z zapisów traktatu z Amsterdamu (perspektywa integracji UZE z UE, włączenie do traktatu tzw. zadań petersburskich) i rozwinięte w konkluzjach Rady Europejskiej w Kolonii w czerwcu 1999 r. i Helsinkach w grudniu 1999 r. wydają się ambitne, lecz realistyczne. Kraje członkowskie uznały bowiem wiodącą rolę Rady Bezpieczeństwa ONZ oraz Sojuszu Północnoatlantyckiego w światowej i europejskiej polityce bezpieczeństwa i jednocześnie potwierdziły swoje dążenie do autonomii działania w sferze militarnej z ewentualnym wykorzystaniem środków i infrastruktury NATO. Powodzenie tego projektu wzmocniłoby pozycję Unii na arenie międzynarodowej i wypełniło treścią koncepcję Wspólnej Polityki i Bezpieczeństwa i Obrony. Może ona mieć także znaczenie dla polityki wewnętrznej, ponieważ uwiarygodni UE w oczach jej obywateli. Działa tu ten sam mechanizm psychologiczny jak w przypadku siłowych atrybutów państwa narodowego: silne państwo musi posiadać sprawne siły zbrojne.

Wizja i rzeczywistość

Integracja zmieniała przez ostatnie czterdzieści lat oblicze Europy. Nadszedł czas, by zmieniła także siebie samą. Zeszłoroczny kryzys wokół rezygnacji Komisji Europejskiej odsłonił słabość wewnętrzną UE. Świadomość tego kryzysu, któremu towarzyszy wyzwanie poszerzenia, jest okazją do stworzenia Unii na miarę nowego wieku. Skorzystajmy w tym dziele z rady słynnego francuskiego pisarza Alberta Camusa, który powiedział, że "Europa żyje dzięki swoim przeciwnościom, rozkwita dzięki swoim różnicom (...) i stworzyła cywilizację, od której zależy świat, nawet jeśli ją odrzuci". Dlatego, jak mówił, nie wierzy w Europę zjednoczoną pod pręgierzem jednej ideologii czy technokracji, które nie brałyby pod uwagę tych różnic. Trochę technokratyzmu nie zaszkodzi - już Max Weber udowodnił, że biurokracja jest konieczna dla istnienia państwa. Tak samo jest w przypadku UE. Problemem podstawowym jest jednak kwestia strategii, a w mniejszym stopniu środków.

Wizja, by nie stała się utopią, musi przewidywać możliwość urzeczywistnienia przyjętych w niej założeń. Nie istnieje metoda doskonała - wie o tym bardzo dobrze Joschka Fischer jako przedstawiciel niemieckiego pokolenia '68, które dorastało w dobie "krytyki oświecenia" dokonywanej przez takich myślicieli jak Theodor Adorno i Max Horkheimer. Ale to właśnie niedoskonałość - a właściwie "niedokończoność" projektu europejskiego - jest źródłem dynamizmu procesów zjednoczeniowych w Europie, który mimo upływu pięćdziesięciu lat wciąż istnieje i pozwala z ufnością patrzeć w przyszłość.

Skróty pochodzą od redakcji „GW”