„Tygodnik Powszechny” (Kraków)

Nr 39 / 24. 09. 2006 r.

Pełny tytuł tej książki zawiera jeszcze pytanie: „Skąd pan jest?". Ono też otwiera rozmowę. Pytanie nurtuje pewnie niejednego. Skąd jest Władysław Bartoszewski? Skąd się wziął? Skąd się w ogóle biorą tacy ludzie?

Odpowiedzi nie znajdziemy i sam bohater też jej nie udzieli, choć dowiadujemy się sporo o jego rodzinie („matka pochodziła z całkowicie zubożałego ziemiaństwa, które przeniosło się do miasta, rodzice mego ojca byli chłopami z Mazowsza") i wychowaniu, o pierwszych lekturach, o zabawach z dziećmi żydowskich sąsiadów (bo mieszkanie służbowe przydzielone ojcu, pracownikowi banku emisyjnego, znajdowało się w żydowskiej dzielnicy Warszawy), o niani straszącej małego Władysława bolszewikami.

„Byłem takim sobie przeciętnym polskim dzieckiem w przeciętnej polskiej rodzinie, która żyła z pracy i układała sobie życie w nowym wolnym państwie" – mówi Bartoszewski. Może właśnie to „wolne państwo" uznać trzeba za klucz? Jedną z cennych i potrzebnych dziś nauk, jakie można wynieść z tej pasjonującej opowieści, jest uświadomienie wartości niepodległego państwa i pochwała rozumnego patriotyzmu. „Dla mnie – tłumaczy Bartoszewski – patriotyzm jest czymś pozytywnym, postawą wolną od demagogicznych podniet, od paranoicznego węszenia za wrogiem... uznanie różnorodności kulturowej, różnorodności pamięci pokoleń, rozmaitość tradycji wzbogaca wspólnotę państwową".

W ubiegłym roku ukazał się tom „Warto być przyzwoitym", zawierający autobiografię Bartoszewskiego wzbogaconą rozmaitymi innymi tekstami. Tamtą książkę recenzowałem dla „Książek w Tygodniku"; teraz w rozmowie prowadzonej przez Michała Komara znalazłem dużo nowych faktów, dopowiedzeń, smacznych szczegółów. Co zresztą nie dziwi w przypadku tak bogatego życiorysu, tak rozległej wiedzy o najnowszej historii i tak morderczo skrupulatnej pamięci, jakimi dysponuje Władysław Bartoszewski...

Auschwitz, konspiracyjna praca w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK i w Delegaturze Rządu, współorganizowanie Rady Pomocy Żydom. Po wojnie członkostwo w mikołajczykowskim Polskim Stronnictwie Ludowym i Ogólnopolskiej Lidze do Walki z Rasizmem, w latach 1946-48 i 1949-54 więzienie (za drugim razem z ośmioletnim wyrokiem). Po Październiku praca w „Stolicy", następnie w „Tygodniku", w latach 70. także na KUL-u. Kilkunastoletnia współpraca z Wolną Europą (w 1970 roku omal nie przerwana kolejnym więzieniem), działalność w opozycji przedsierpniowej i „Solidarności", internowanie, wykłady na uniwersytetach niemieckich. W latach 90. najpierw ambasadorowanie w Austrii, potem dwukrotne kierowanie resortem spraw zagranicznych, i jeszcze mandat senatora. Dziesiątki funkcji (np. prezesa PEN Clubu), tytułów (w tym Sprawiedliwy wśród Narodów Świata), odznaczeń (wśród nich Polonia Restituta przyznana przez władze na wychodźstwie i Order Orła Białego, już w III RP), nagród (m.in. Nagroda Pokojowa Księgarzy Niemieckich), doktoratów honorowych. Książki oraz setki artykułów i prac naukowych o historii II wojny. Wyliczenie niepełne, a i tak onieśmielające.

Wśród licznych (i dobrze zreprodukowanych) ilustracji znajdziemy między innymi odbitkę z przedwojennego „Mojego Pisemka". W numerze z 30 czerwca 1934 r. uczeń Władysław Bartoszewski („lat 12 i 3 miesiące") odpowiadając na pytanie „Kim chcę zostać i dlaczego" wyznaje, że chciałby zostać geografem, gdyby się to jednak nie udało („bo – zauważa trzeźwo – w życiu się różnie warunki układają"), wybiera zawód reportera. „Reporterem chciałbym zostać dlatego – tłumaczy – że lubię bardzo pisać różne sprawozdania, fotografować i dlatego, że mam niezłą wymowę".

Autorowi tych słów zdarzyło się istotnie w przyszłości pisać „różne sprawozdania". Jedno zwłaszcza było dość szczególne, bo dotyczyło kilkumiesięcznego pobytu w obozie Auschwitz i zostało nie tyle spisane, ile podyktowane latem 1941 roku, a następnie wykorzystane w podziemnej broszurze. Pięć lat później w peeselowskiej „Gazecie Polskiej" Bartoszewski publikował m.in. relacje z procesów politycznych (nie wiedział, że jego własny proces odbędzie się przy drzwiach zamkniętych), a w latach 60. w „Tygodniku Powszechnym" pisał (na ile pozwalała cenzura) o podróżach do Izraela i Niemiec Zachodnich. „Niezła wymowa" też się przydała, zarówno podczas wieców organizowanych przez PSL, jak i pół wieku później, w służbie dyplomatycznej. Nie wiem tylko, jak z fotografowaniem...

Rozmowa płynie chronologicznym korytem, czasem nieco meandrując albo tworząc boczne odnogi. Wątków mnóstwo, postaci mrowie, na szczęście dwa solidne indeksy, osobowy i geograficzno-rzeczowy, pozwalają bez trudu wrócić do jakiegoś ważnego fragmentu. A takie fragmenty napotyka się co krok.

Wspomnę dla przykładu – w kwestii szczegółów odsyłając do lektury – dramatyczną i sensacyjną historię dochodzenia do prawdy o jednej z najbardziej ponurych kart w historii polskiego podziemia: zamordowaniu w 1944 roku szefa Wydziału Informacji BIP Jerzego Makowieckiego i Ludwika Widerszala oraz wydaniu w ręce gestapo prof. Marcelego Handelsmana i Haliny Krahelskiej. Inny przykład to opowieść o końcu życia Pawła Jasienicy.

Trudno zapomnieć scenę, gdy do leżącego w szpitalu Jasienicy przychodzi Melchior Wańkowicz i pyta umierającego: „powiedz, czy byłeś kapusiem czy nie, prawdę mówił Gomułka czy kłamał?" (przemawiając w marcu 1968 Gomułka powiedział, że aresztowanego w 1948 r. Jasienicę zwolniono „z powodów, które są mu znane"). I scena druga: „Wraz z pułkownikiem Rzepeckim i mecenasem Siłą-Nowickim byłem przy zamykaniu trumny. Nena włożyła do niej ryngraf z Matką Boską Ostrobramską, egzemplarz »Polski Jagiellonów«. Wyszliśmy. A ona – jak się okazało po latach – zasiadła do pisania raportu...". Bowiem Nena, czyli druga żona Pawła Jasienicy, była agentką SB, która nawiązała z nim znajomość, by go inwigilować, i do końca wypełniała zlecone przez mocodawców zadania.

A mimo wszystko na pytanie: „Pan ufa ludziom?" Bartoszewski odpowiada: „Ufam". I dodaje: „Co nas wszystkich cechowało w obrębie totalizmu niemieckiego, potem rosyjskiego? Nieufność! Podejrzliwość! A ja wolałem zaufać i cieszyć się, że ktoś tego zaufania nie zawiódł. A że nie zawsze miałem powody do radości? Nie skarżę się. Moje ryzyko. Mój wybór". O swoich teczkach w IPN-ie, których jest kilkanaście metrów bieżących, mówi powściągliwie i bez nazwisk.

I jeszcze jeden cytat, z finału rozmowy: „Uważam się za dziecko przeznaczenia. Szczególne warunki, w których przyszło mi spędzić całą młodość, od matury do trzydziestego trzeciego roku życia, pozbawiły mnie możliwości wahań. Jedyny wybór, przed którym stałem, był taki: albo zaakceptuję coś, co uważam za zło, albo odmówię akceptacji. Nic więcej. (...) Otrzymałem dar od losu, dar od Boga. Bo w Auschwitz, w konspiracji i w więzieniach widziałem wyraźną granicę między »nami« i »nimi«. To mi dało przewagę". „Więc co w panu jest?" – pyta Michał Komar. „Uważam, że mam rację. Nie, że mam ją z góry! Nie! W gruncie rzeczy jestem człowiekiem niepewnym, nieśmiałym – aż do chwili, gdy podejmę decyzję. Potem zaś zachowuję się jak skoczek stojący na trampolinie. Wykonuję ruch, od którego już nie ma odwrotu".

Lektor [Tomasz Fiałkowski]

Michał Komar, „Władysław Bartoszewski: skąd pan jest? Wywiad rzeka”, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2006, s. 320, seria: „Autorytety”, ISBN 83-247-0441-8. Do książki dołączono płytę CD z nagraniem fragmentu rozmowy.